گذرگاه آبی خورعبدالله و بندر فاو، نقطۀ تعارض منافع راهبردی عراق و کویت

علیرغم تحدید حدود مرزهای عراق توسط کمیسیون مأمور ازسوی شورای امنیت سازمان ملل و به موجب قطعنامۀ 833 این شورا، طرفین همچنان درخصوص مرز آبی دو کشور در گذرگاه آبی خورعبدالله با یکدیگر اختلاف دارند. عراق به دلیل مشکلات ژئوپلیتیکی انگیزه ای برای حل و فصل موضوع ندارد و منافع خود را در حل و فصل نشدن این اختلاف ارزیابی می‌کند. در مقابل، کویت نیز تلاش دارد تا با اتخاذ اقداماتی نظیر احداث بندر مبارک، عراق را در مقابل عمل انجام شده قرار دهد. آنچه مسلم است اینکه کویت زمانی جهت احداث بندر مبارک برنامه ریزی نمود که موافقت دولت عراق را با خود به همراه داشت و بر روی بازار عراق حساب کرده بود وگرنه جمعیت اندک و بازار کوچک این کشور جهت انجام چنین سرمایه گذاری کلانی توجیه اقتصادی ندارد؛ مگر اینکه کویت نیز همانند عراق، رؤیای اتصال و ترانزیت به مدیترانه و اروپا را در سرداشته باشد که در این صورت بندر مبارک رقیبی برای بندر فاو عراق به حساب خواهد آمد.

الف- چالش ها و منافع عراق و کویت در خورعبدالله:

خورعبدالله آبراهی راهبردی است که در انتهای شمال غربی خلیج فارس واقع شده و از غرب به جزیره بوبیان کویت، از شرق به اروندکنار ایران و از شمال به فاو و ام قصر وصل می‌شود. مشکل خورعبدالله از سال 2010 میلادی و زمانی که کشور عراق تصمیم گرفت تا با هزینه ای نزدیک به 4.6 میلیارد یورو یکی از بزرگترین بنادر منطقه را در منطقه فاو تأسیس نماید، شدت گرفت. کویتی‌ها در واکنش به این اقدام عراق، پروژه بندر بزرگ مبارک را در جزیره بوبیان در دستورکار خود قرار دادند. کویتی‌ها معتقدند موضوع خورعبدالله مشمول قطعنامه‌های شورای امنیت که منجر به عقب نشینی صدام از کویت شد، می‌گردد؛ اما عراقی‌ها موضوع خورعبدالله را مشمول این قطعنامه‌ها و بویژه قطعنامۀ 833 نمی دانند.

تحلیلگران بر این عقیده هستند که درصورت واگذاری خورعبدالله به کشور کویت، مشکلات عدیده ای نظیر موارد ذیل برای عراق بوجود خواهد آمد:

1- در صورتی که مرز دریایی بین دو کشور طبق تمایل و خواست دولت کویت ترسیم شود، تنها آبراه قابل کشتیرانی عراق در سمت کویت واقع خواهد شد و عراق می‌بایست برای تردد کشتی‌های خود، از آبهای این کشور استفاده نماید. کشتی‌های عراقی نیز می‌بایست در هنگام عبور از خورعبدالله پرچم کشور خود را پایین بکشانند. 

2- مسأله دوم این است که درصورت قرارگرفتن خورعبدالله در محدوده مرزهای دریایی کشور کویت و تکمیل بندر بزرگ مبارک در آینده، دقیقاً این بندر در مسیر آبراه قابل کشتیرانی قرار خواهد گرفت و آبراه کاملاً بر روی کشتی‌های عراقی بسته خواهد شد. 

عامر عبدالجبار، وزیر سابق حمل و نقل عراق بر این عقیده است که کشور کویت قصد دارد با ساخت بندر مبارک، مسیر کشتیرانی را مسدود نماید تا عراق مجبور شود تا از طریق خاکبرداری، آبهای کم عمق خود را جهت کشتیرانی عمیق تر نماید. به گفتۀ وی، در طول جنگ عراق با ایران و همچنین در زمان اشغال عراق توسط آمریکایی‌ها که به تعطیل شدن بنادر عراق منجر شد، کشور کویت از طریق ساخت بنادر و ترانزیت، بیشترین منافع را تحصیل نمود. برای نمونه آمریکایی‌ها کلیه تجهیزات و لجستیک موردنیاز خود را از طریق بنادر کویت و سپس مرز زمینی با عراق وارد این کشور می‌کردند. با فعال شدن بنادر عراق طی سالهای اخیر، میزان عملکرد بنادر کویت با کاهش همراه شده و در حال حاضر توان و امکانات کویت از لحاظ بنادر فراتر از مایحتاج این کشور است. 

 ب- آخرین وضعیت پیشرفت پروژه بندر بزرگ فاو:

طبق برنامه پیش بینی شده در طراحی اولیه بندر بزرگ فاو، قرار بود این پروژه تا سال 2038 به مرحلۀ بهره برداری برسد، اما با تغییرات بلندپروازانۀ ایجادشده در طراحی ازسوی وزارت حمل و نقل عراق و توسعه سایز پروژه از 12 کیلومتر مربع به 54 کیلومتر مربع، پیش بینی احداث حدود 100 اسکله برای تخلیه و بارگیری انواع مختلف محموله‌ها، ایجاد نیروگاه برق، ایستگاه‌های آب شیرین کن، ایجاد یک حیاط کانتینری به مساحت بیش از یک میلیون مترمربع، یک حیاط چندمنظوره به مساحت 600000 مترمربع، ایجاد پالایشگاه برای تولید فرآورده‌های نفتی، کارخانه پتروشیمی، فرودگاه و ایستگاه راه آهن، عملاً مردم عراق برای افتتاح این پروژه کلان، می‌بایست دهها سال دیگر نیز انتظار بکشند. طبق برنامه زمانبندی در طرح اولیۀ بندر، قرار است فاز اول توسعه بندر بزرگ فاو تا سال 2018 و فاز دوم آن تا سال 2028 و فاز سوم تا سال 2038 اجرایی شوند.

در حال حاضر، کار احداث دو موج شکن غربی و شرقی به اتمام رسیده است. شرکت کره ای "دایو" بعد از عقد قرارداد با اداره کشتیرانی عراق در اواخر سال 2013 میلادی جهت اجرای موج شکن غربی بندر بزرگ فاو به طول 16 کیلومتر و با ارزش تقریبی 604 میلیون یورو، کار خود را شروع نمود. موج شکن غربی بخشی از طرح بندر بزرگ فاو است که از سوی شرکت مذکور اجرا و در سال 2019 طی مراسمی تحویل وزارت حمل و نقل شد. علاوه بر شرکت کره ای فوق، شرکت یونانی (آر. کیرودون) نیز قرارداد ساخت موج شکن شرقی بندر بزرگ فاو به طول 8 کیلومتر را به ارزش تقریبی 204 میلیون یورو با طرف عراقی به امضاء رسانده بود که این پروژه نیز در سال 2019 تحویل وزارت حمل و نقل عراق شد و در حال حاضر عملیات مربوط به تعمیر و نگهداری دو موج شکن غربی و شرقی برعهده شرکت کره ای می‌باشد.

شرکت کره ای "دایو" در راستای اجرای بخشی دیگر از زیرساختهای مربوط به طرح بندر بزرگ فاو با شرکت بنادر عراق اخیراً قراردادهایی را به شرح ذیل به امضاء رسانده است. لازم به ذکر است که سال گذشته با موافقت وزارت برنامه ریزی عراق مبلغ 400 میلیارد دینار عراقی از بودجه سال 2019 برای اجرای بخشی از زیرساخت های بندر بزرگ فاو اختصاص یافته بود.

چندی پیش نیز اخباری مبنی بر مذاکرات وزارت حمل و نقل دولت الکاظمی ‌با شرکت چینی نورینکو جهت عملیاتی نمودن هرچه سریعتر پروژه اتصال راه آهن بصره به منطقه فاو که قبلاً ازسوی یک شرکت آلمانی مطالعه شده بود، منتشر گردید.

عراقی‌ها اخیراً موج شکن بزرگ بندر فاو را به عنوان بزرگترین موج شکن دنیا در کتاب گینس به ثبت رساندند و با این اقدام، امید آنها به توسعه کشور خود بالاتر رفت. طول این موج شکن، 18 کیلومتر است که به دو قسمت تبدیل می‌شود. گینس با صدور گواهینامه ای در این خصوص اعلام کرده که تنها قسمت اول موج شکن که 14.5 کیلومتر است را ثبت می‌کند. گفتنی است این موج شکن دو بازو دارد که از کشتی‌هایی که وارد عراق می‌شوند در برابر امواج حفاظت می‌کند. از مزایای این موج شکن این است که کشتی‌های خارجی می‌توانند از کشور مبدأ مستقیماً و بدون توقف در کشوری ثالث، وارد عراق شده و بار خود را تخلیه نمایند. این بندر که به آبهای آزاد متصل است، این آزادی عمل را به کشتی‌ها می دهد که بدون تخلیۀ بار در کشتی‌های کوچک مستقیماً بار خود را در ساحل عراق تخلیه نمایند. سازمان بنادر عراق بر این باور است که بندر فاو بر رشد اقتصاد عراق تأثیر بسزایی خواهد داشت؛ به گونه ای که باعث افزایش حجم تبادل تجاری شده و به عنوان دروازۀ اقتصادی عراق قلمداد خواهد شد.

احداث بندر المبارک به معنی از بین رفتن اهمیت بندر بصره خواهد بود؛ چرا که کویت با ساخت بندر المبارک، آب های عمیق خورعبدالله و فاو را به سود خود در اختیار خواهد گرفت. به عبارت دیگر، ساخت المبارک در جزیره بوبیان که در مدخل خورعبدالله (آبراه مشترک میان عراق و کویت) قرار دارد، موقعیت اقتصادی کویت و امکان بهره برداری این کشور از خورعبدالله را نسبت به عراق افزایش داده و می‌تواند گلوگاه اقتصادی و سیاسی عراق در خلیج فارس را تنگ تر کند. همچنین رویۀ دولت حیدر العبادی درخصوص پروژه‌های فاو با دو دولت متعاقب وی متفاوت بوده است، بدین توضیح که العبادی بیشتر به دنبال جذب سرمایه گذار برای پروژه‌های فاو بود، اما دولتهای عبدالمهدی و الکاظمی‌ برآنند تا با سرمایه گذاری خود دولت، سود این پروژه‌ها نصیب دولت گردد. به نظر می رسد با تداوم کاهش قیمت نفت و بحران اقتصادی فعلی، دولت الکاظمی نیز ناگزیر خواهد شد تا جهت تکمیل پروژه‌های مذکور از سرمایه گذرای خارجی استفاده نماید.