پایگاه اطلاع رسانی معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران- کاهش سطح آب دریای خزر (عوامل، پیامدها و راهکارها)

۱۴۰۴/۰۷/۰۲- ۰۸:۰۰

کاهش سطح آب دریای خزر (عوامل، پیامدها و راهکارها)

دریای خزر بزرگترین پهنه آبی بسته در کره زمین، در حال کم ‌عمق‌ تر شدن است. طی 30 سال اخیر، بالاترین تراز آب در سال 1994 ثبت شده و از آن زمان تا کنون سطح آن 2.3 متر کاهش یافته است. این شاخص همچنان در حال کاهش بوده و تا پایان قرن می‌تواند از 5 تا 21 متر دیگر نیز کاهش یابد (بر اساس داده ‌های دانشگاه لیدز).

کل اکوسیستم دریای خزر که آب و هوای منطقه را شکل داده و همچنین به عنوان یک قطب حمل و نقل عمل می‌کند در معرض خطر است، از فک‌های خزری و ماهیان خاویاری گرفته تا شهرهایی که بنادر آنها به زودی در بیابان قرار خواهند گرفت. دانشمندان هشدار می‌دهند که این روند سریع‌ تر از پیش ‌بینی ‌ها خواهد بود و زمان کمی‌برای نجات باقی مانده است.

کم عمق شدن دریای خزر نه تنها یک فاجعه زیست محیطی است بلکه با کاهش سطح آن، آب و هوای آسیای مرکزی، مهاجرت پرندگان و حتی اقتصاد نیز تحت تأثیر قرار خواهد گرفت.

این دریا سواحل پنج کشور روسیه، قزاقستان، ترکمنستان، آذربایجان و ایران را در بر دارد و کاهش سطح آن یک چالش جدی است که جلوگیری از پیامدهای فاجعه بار آن نیازمند اقدامات فوری و مشترک از سوی تمام کشورهای ساحلی است و بدون اقدامات مشترک، نجات آن غیرممکن است.

دریای خزر میراث گران بهای مردم کشورهای ساحلی این دریا می‌باشد و باید برای حفظ آن تلاش های بی وقفه و گسترده تری صورت پذیرد.

دلایل اصلی کاهش سطح آب دریای خزر:

الف) کاهش ورودی آب:

رودخانه‌های ولگا، اورال، کورا، سولاک، سفیدرود و اترک تأمین کنندگا ن اصلی آب دریای خزر هستند.

کاهش جریان آب رودخانه‌ ها، از جمله رود ولگا که حدود۸۰ درصد از جریان ورودی به دریای خزر را تشکیل می‌دهد باعث کاهش سطح آب دریای خزر شده که طبق سیستم ارتفاع بالتیک منفی ۲۹ متر است.

طی چهار سال اخیر حجم جریان سالانه ولگا بین ۲۱۰ تا ۲۳۲ متر مکعب تعیین شده که کمتر از میانگین بلندمدت (حدود ۲۵۰ متر مکعب) می‌باشد.

خشکسالی، افزایش مصرف آب برای کشاورزی و همچنین تأمین نیازهای صنعتی از جمله دلایل کاهش جریان ورودی آب این رودخانه‌ها به دریای خزر می‌باشد.

بیشترین کاهش در بخش شمالی خزر مشاهده می‌گردد به نحوی که از سال 2020 سطح آن به میزان 0.8 متر کاهش یافته است.

ب) ساخت سد در مسیر رودخانه‌ها:

ساخت سدها در مسیر رودخانه‌هایی که به خزر می ریزند موجب کاهش حجم ورودی آب به این دریا شده است.

ج) تغییرات اقلیمی و افزایش تبخیر:

رشد گازهای گلخانه‌ای در هواسِپِهر و افزایش دما موجب تسریع تبخیر آب سطح دریا و رودخانه‌ها می‌گردد.

تغییرات اقلیمی‌باعث شده که دمای سطح دریای خزر در طول 30 سال گذشته 1.5 درجه سانتیگراد افزایش یابد.

دمای تابستان در این منطقه به طور منظم از 30 درجه سانتیگراد فراتر می‌رود و در سال 2024، رکورد مطلق بالای 43 درجه سانتیگراد در بخش قزاقستانی ساحل ثبت گردید. بر اساس برآورد کارشناسان، دریای خزر سالانه حدود ۵۰ کیلومتر مکعب آب از دست می‌دهد.

در مطالعه دقیقی که توسط یک تیم بین‌المللی از دانشمندان در مجله Communications Earth & Environment منتشر شده، تصویری نگران‌کننده از آینده ترسیم شده است.

پیش‌بینی‌های دانشمندان بسته به سناریوی تغییرات اقلیمی متفاوت است:

سناریوی خوش‌بینانه (بالای ۱.۵ درجه سانتیگراد): کاهش سطح آب دریا از ۵ تا ۹ متر تا سال ۲۱۰۰

سناریوی واقع‌بینانه (بالای 2 درجه سانتیگراد): کاهش سطح آب دریا از 10 تا ۱۵ متر

سناریوی فاجعه‌بار، اما کاملاً محتمل (بالای 4 درجه سانتیگراد و بیشتر): کاهش عمق آب از ۱۸ تا ۲۱ متر

سناریوی آخر به این معنی است که مساحت سطح آب 30 درصد و حجم آب تقریباً 50 درصد کاهش خواهد یافت.

آثار و پیامدهای کاهش سطح آب:

الف) اقتصادی

تأثیر بر اقتصاد دریا محور:

با توجه به اینکه در حال حاضر بخش های کلیدی اقتصاد دریامحور در حال گذار به توسعه اقتصاد آبی است با نگاهی به مفهوم شناسی اصطلاحات ذیربط می‌توان نتیجه گرفت که اقتصاد آبی (Economy Blue) یک مرحله فراتر از اقتصاد دریا محور (Economy based-Marine) و به معنی بهره برداری پایدار از منابع دریاها و اقیانوس ها برای افزایش رشد اقتصادی، بهبود کیفیت زندگی و حفظ پایدار سلامت اکوسیستم دریایی است.

در رویکرد کلان، اقتصاد آبی به بخش ها و زیربخش های ذیل تقسیم می‌گردد:

کاهش تولید نفت و گاز:

منطقه خزر مقادیر قابل توجهی نفت و گاز دارد که کاهش سطح آب مانع بهره برداری کامل از این میادین می‌شود:

اگر سطح آب ۱۵ متر کاهش یابد، میدان فیلانوفسکویه (روسیه) به خشکی خواهد رسید که مستلزم بازسازی کامل زیرساخت‌ها می‌باشد.

میدان نفتی کاشاگان (قزاقستان) در حال حاضر با مشکلاتی روبرو است که در سال 2024، به دلیل تغییر عمق آب ایجاد شده است.

انتقال از تولید فراساحلی به تولید خشکی، هزینه نفت را 30 تا 40 درصد افزایش می‌دهد که بسیاری از پروژه‌ها را بی‌فایده خواهند نمود.

کاهش حمل و نقل دریایی:

دریای خزر آسیا و اروپا را به یکدیگر متصل می سازد و سالانه حدود 50 میلیون تن بار از طریق بنادر این دریا منتقل می‌شود. اما با کم‌عمق شدن آب مشکلاتی مربوط به پذیرش کشتی‌ها و تخلیه بار بروز می‌کنند و موجودیت این مراکز حمل و نقل زیر سوال می‌رود.

کانال ولگا-خزر به عنوان تنها راه ارتباطی دریای خزر با سیستم حمل و نقل جهانی، با مشکل مواجه می‌شود.

در حال حاضر عمق کانال ولگا- خزر حدود ۴.۵ متر است، اما اگر کم‌عمق‌تر شود ممکن است برای کشتی‌های بزرگ غیرقابل کشتیرانی گردد.

آکتائو (قزاقستان) به دلیل مشکلات حمل و نقل تا 30 درصد از گردش محموله خود را از دست خواهد داد.

از بین رفتن بخشی از ذخایر و منابع غذایی:

دریای خزر بزرگترین دریاچه بسته است که انواع ماهی و گونه‌های مختلف جانوری‌ را دارد. اما طی ده سال اخیر، اکوسیستم خزر با بحران جدی مواجه شده است که وجود بسیاری از گونه‌های ماهی از جمله گونه‌های تجاری ارزشمند را معرض خطر قرار می دهد:

درآمد صنعت ماهیگیری به طور متوسط ۴۰ درصد کاهش پیدا نموده است.

صید شاه ماهی خزر طی 10 سال اخیر60 درصد کاهش یافته است.

اختلال در رژیم هیدرولوژیکی در نتیجه احداث سدها و تنظیم جریان رودخانه‌های وارد شده به دریای خزر که مانع مهاجرت ماهیان خاویاری به مکان تخم گذاری می‌گردد یکی از عوامل منفی تأثیرگذار بر ماهیان خاویاری می‌باشد که موجب کاهش تولید خاویار در این منطقه شده است.

ب) زیست محیطی

اکوسیستم‌های منحصر به فرد در معرض خطر خواهند بود.

آب و هوای کل منطقه آسیای مرکزی تغییر خواهد نمود.

تهدید زیستگاه گونه‌های ماهی و پرندگان تالابی.

خطر انقراض گونه‌های مهمی مانند فوک خزری.

بیابانی شدن سواحل و مناطق ساحلی:

برآورد کارشناسان به شرح ذیل است:

بندر لاگان (روسیه) در صورت کاهش سطح آب به میزان ۱۰ متر، در فاصله ۱۱۵ کیلومتری از خط ساحلی جدید قرار خواهد گرفت؛

بندر ترکمنباشی (ترکمنستان) در فاصله 16 کیلومتری از آب؛

ج) انسانی و اجتماعی

احتمال مهاجرت جوامع ساحلی:

عواقب کم آبی بر همه حوزه‌های زندگی در منطقه تأثیر خواهد گذاشت:

افرادی که در صنعت ماهیگیری و زیرساخت‌های بندری مشغول به کار هستند، بیکار خواهند شد.

این احتمال وجود دارد که به دلیل کاهش منابع، مراکز تنش اجتماعی پدیدار گردند.

بیش از 15 میلیون نفر در مجاورت دریای خزر زندگی می‌کنند که برای بسیاری از آنها، دریا تنها منبع اصلی درآمد و غذا است. روستاهای ماهیگیری در بخش شمالی دریای خزر مدتی است که با مشکلاتی روبرو هستند و عملاً هیچ فعالیت جایگزینی در منطقه وجود ندارد.

اقدامات صورت گرفته:

برخی اقدامات صورت گرفته در راستای نجات دریای خزر به شرح ذیل است:

در سال 2024 برنامه محیط زیست خزر با مشارکت سازمان ملل متحد ایجاد گردید.

در حال حاضر وزارت طبیعت فدراسیون روسیه در حال آماده سازی برنامه جامع مربوط به مبارزه با کم آبی دریای خزر با مشارکت کارشناسان می‌باشد. این برنامه شامل اقداماتی در راستای بهبود کیفیت پیش بینی‌ها، به حداقل رساندن عواقب منفی و سازگاری فعالیت‌های اقتصادی با سطح متغیر دریای خزر می‌باشد.

طی پنج سال اخیر در چارچوب پروژه فدرال «احیای رود ولگا» در استان آستراخان حدود 200 کیلومتر راه‌های آبی پاکسازی شده و تأسیسات هیدرولیکی آبگذر ساخته شده ست.

یک سیستم پایش سطح آب با استانداردهای یکسان در حال برنامه ریزی است.

جمهوری قزاقستان قصد دارد 2 میلیون دلار از موسسات مالی بین المللی در قالب برنامه "نظارت بر پایداری مخزن" برای نظارت بر سطح آب دریای خزر دریافت نماید. در برنامه مذکور، سیستم نظارت کاملاً خودکار خواهد بود و داده‌ها از حسگرهای ویژه نصب شده در مناطق آتیرائو و مانگیستائو به دست می آیند. نظارت مداوم بر سطح دریا امکان ردیابی نوسانات فصلی و پیش بینی‌های بلندمدت را فراهم می‌کند. این سیستم در شبکه‌های اطلاعاتی ملی و منطقه ای در مورد منابع آب ادغام خواهد شد.

پیش از این نیز دولت قزاقستان ایجاد موسسه تحقیقات دریای خزر که توسط وزارت منابع آب و آبیاری تهیه شده، را به تصویب رسانید. این موسسه مسائل زیست محیطی دریای خزر را با مشارکت سایر کشورهای حاشیه خزر انجام خواهد داد.

راهکارها:

تدوین سیاست ها و رویکردهای یکپارچه و هماهنگ توسط کشورهای حاشیه خزر به منظور مدیریت بحران

حفاظت از رودخانه‌ها: حفظ و ادامه جریان آب از رودخانه‌ها خصوصاً ولگا برای جبران بخشی از تلفات

افزایش همکاری‌های بین المللی در راستای بهبود وضعیت زیست محیطی و حفظ ذخایر مشترک

مشارکت کلیه بازیگران دولتی و غیردولتی در سیاست گذاری و اجرای برنامه‌های پیشگیرانه

رویکرد کل گرایانه به معنی توجه همزمان به کلیه ابعاد موضوع

اهمیت دادن به انجام امور تحقیقاتی و ابتکارات

عدم تمرکز گرایی در اجرا

منابع:

https://science.mail.ru/articles/3474-kaspijskoe-more-na-grani-ischeznoveniya/

https://tass.ru/obschestvo/24564367

https://arbuztoday.ru/v-astraxanskuyu-oblast-budut-sbrasyvat-namnogo-menshe-vody-uroven-reki-upal/