بحران آب و تأثیرات ژئوپلیتیکی آنها بر ازبکستان

منطقه آسیای مرکزی با وجود رودخانه‌های بزرگی مانند آمودریا و سیردریا، از جمله خشک‌ترین مناطق جهان محسوب می‌شود. این منطقه در حال حاضر با یکی از شدیدترین بحران‌های منابع آبی مواجه است که ناشی از عواملی مانند رشد جمعیت، تغییرات اقلیمی، سیاست‌های ناکارآمد آب توسط همسایگان و در داخل کشور، و توسعه زیرساختی ناسازگار با ظرفیت‌های طبیعی می‌باشد. ازبکستان به عنوان پرجمعیت‌ترین کشور آسیای مرکزی و یکی از اصلی‌ترین مصرف‌کنندگان آب، در مرکز این بحران قرار دارد.

تحولات اخیر در حوزه منابع آبی آسیای مرکزی، به‌ویژه پروژه‌های در حال اجرای افغانستان در حوزه رود آمودریا و وضعیت شکننده منابع آبی در ازبکستان، بحران آب در منطقه به‌سرعت ابعاد ژئوپلیتیکی، اقتصادی و زیست‌محیطی گسترده‌ای به خود گرفته است. در این میان، ازبکستان به دلیل وابستگی ساختاری به منابع آبی فرامرزی، در معرض یکی از عمیق‌ترین آسیب‌ها قرار دارد.

بیش از ۸۵ درصد از منابع آبی مورد نیاز ازبکستان از خارج از مرزها، به‌ویژه از رودخانه‌های آمودریا و سیردریا تأمین می‌شود. این وابستگی، در کنار مدل کشاورزی پرمصرف سنتی و تمرکز بالا بر تولید پنبه، سبب شده تا کشور با چشم‌اندازی نگران‌کننده از کمبود منابع آبی مواجه گردد. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که ازبکستان تا سال ۲۰۵۰ با کمبود ۱۵ میلیارد متر مکعب آب روبرو خواهد شد؛ رقمی‌که تهدیدی برای امنیت غذایی، صنعتی و زیست‌محیطی به شمار می‌رود.

در این شرایط، پروژه کانال قوش‌تپه که توسط حکومت افغانستان (تحت اداره طالبان) بدون رعایت اصول مهندسی پایدار و خارج از چارچوب توافقات بین‌المللی طراحی شده، تهدیدی جدی برای جریان طبیعی آمودریا و در نتیجه برای تأمین آب در ازبکستان محسوب می‌شود. ساخت این کانال، علاوه بر کاهش حجم آب ورودی به کشور، با پیامدهایی همچون افزایش شوری خاک، نابودی مزارع کشاورزی، آسیب به منابع شرب و تشدید مهاجرت داخلی همراه خواهد بود.

وضعیت عمومی منابع آب در آسیای مرکزی

طبق گزارش‌های منتشر شده، بیش از ۹۰٪ منابع آب در آسیای مرکزی صرف کشاورزی می‌شود که بخش اعظم آن با روش‌های سنتی و غیر بهره‌ور انجام می‌گیرد. یخچال‌های طبیعی کوه‌های تیان‌شان و پامیر که منبع اصلی تغذیه رودخانه‌های منطقه هستند، در حال ذوب شدن با سرعتی بی‌سابقه‌اند و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰ یک‌سوم دیگر از این یخچال‌ها از بین برود. این تغییرات منجر به کاهش منابع تجدیدپذیر آبی و بی‌ثباتی در تامین آب می‌گردد.

نقش تغییرات اقلیمی

 تغییرات اقلیمی نه تنها میزان بارش را کاهش داده، بلکه الگوهای بارندگی را نیز تغییر داده است. افزایش دما و خشکسالی‌های متوالی باعث شده‌اند منابع آبی سطحی به شدت کاهش یابند. سازمان‌های بین‌المللی هشدار داده‌اند که سرانه آب تجدیدپذیر در کشورهای آسیای مرکزی در حال کاهش مستمر است.

ازبکستان در معرض خطر

 ازبکستان بیش از ۸۵٪ آب مصرفی خود را از منابع فرامرزی تأمین می‌کند. این کشور برای آبیاری مزارع وسیع پنبه خود به شدت به رودخانه‌های آمودریا و سیردریا متکی است. با توجه به کاهش جریان این رودها، ازبکستان با خطرات جدی مواجه است. گزارش‌ها حاکی از آن است که این کشور تا سال ۲۰۳۰ با کمبود ۷ میلیارد متر مکعب آب و تا سال ۲۰۵۰ با کمبود ۱۵ میلیارد متر مکعب مواجه خواهد شد.

عوامل اساسی در شکل گیری و تشدید بحران آب

الف: میراث اتحاد جماهیر شوروی

در این منطقه تا قبل از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی منطقه آسیای مرکزی تحت هدایت و رهبری مسکو بود که در این دوران مرزهای این جمهوری‌ها طوری طراحی شد که همواره بین جمهوری‌ها برای آب رقابت وجود داشته باشد. این تعارض به دو طریق به سود مسکو بود اول اینکه جنگ آب تمایز ملی بین پنج کشور را تقویت کرده و توانایی این کشورها را در خصوص همکاری مابین به طوری که کنترل شوروی را مورد تهدید قرار دهد محدود می‌کرد. به طور مختصر، سیاست آب بخشی از سیاست مسکو برای تفرقه انداختن و حکومت کردن در این منطقه بود. دومین سودی که برای شوروی داشت این بود که رقابت این جمهوری‌ها برای کسب آب باعث می‌شد که جمهوری‌ها برای حل اختالفات بین خود همواره دست به دامان مسکو شوند.

ب - نسبت عکس میان منابع آبی و استفاده از این آبها

 اراضی قابل کشت در کشور های منطقه، در این منطقه نسبت تقسیم آب بسیار نامتوازن است ودو کشور تاجیکستان و قرقیزستان سرچشمه منابع آبی مورد نیاز آسیای مرکزی می‌باشند. این پراکندگی منابع آب نشان می دهد که نزدیک به 20 درصد از مجموع ظرفیت ذخیره حوزه آمودریا و 2 درصد از مجموع ظرفیت ذخیره حوزه سیر دریا در کنترل تاجیکستان قرار دارد، درحالی که قرقیزستان 12 درصد از ذخیره حوزه سیر دریا را در کنترل خود دارد. حال نکته قابل تامل این است که برخالف منابع آبی غنی که این مناطق از آن برخوردارند و کنترل تمام آنها را نیز در اختیار دارند، مقدار آب مورد استفاده توسط تاجیکستتان و قرقیزستان در مجموع کمتر از 15 درصد است و در مقابل ازبکستان و ترکمنستان که از نظر منابع طبیعی آب سهم کمتری دارند، مصرف کنندگان اصلی 75 درصد منابع آب قابل دسترسی هستند و بخش عمده این آب برای آبیاری مزارع پنبه استفاده می‌شود.

ج- نوع نگاه دولتمردان کشورهای منطقه به آبهای این رودخانه‌ها و ناتوانی قوانین بین المللی در حل اینگونه منازعات

در این راستا کشورهای تاجیکستان و بویژه قرقیزستان با استناد به اصل حاکمیت مطلق هر کشور بر منابع طبیعی موجود در قلمرو خود، این اصل را بر منابع آب و از جمله رودهایی که از این کشورها به سوی دیگر کشورهای پایین دست جریان دارد نیز تسری می دهند، در صورتی که کشورهای پایین دست مخصوصا ازبکستان با توجه به نیاز فراوانی که به این منابع آبی دارند اصل مالکیت بر آب را رد کرده و بر اصل حاکمیت مشاع یا حاکمیت سرزمینی محدود در مورد منابع آبی مشترک تاکید می‌کنند و معتقدند که استفاده کشورهای بالادست از منابع آب رودهای فرامرزی نباید باعث ضرر و زیان به کشورهای پایین دست گردد.

در مجموع می‌توان گفت که فراگیر ترین قواعد بین المللی که درمورد رود های بین المللی وجود دارد مقررات هلسینکی است که مورد توافق همه کشور ها قرار گرفته است ولی این قواعد هم بسیار کلی و تفسیر پذیر می‌باشند . بنابراین می‌توان گفت در آسیای مرکزی دیدگاه‌ها نسبت به رودهای فرامرزی متفاوت و کارآیی قواعد بین المللی نیز در حل این اختالف نظر ها بسیار پایین می‌باشند.

د: عدم استفاده صحیح از منابع آبی موجود و ضعف مدیریت

امروزه در آسیای مرکزی سوء مدیریت منابع طبیعی به وضوح نمایان است که دارای پتانسیلی برای تخریب کل اکوسیستم منطقه می‌باشد. این منطقه با وجود اینکه از نظر منابع آبی غنی است ولی بهره برداری بی رویه،هدر رفتن آب و استفاده از روش های سنتی و عدم استفاده از روش های نوین مدیریت آب در منطقه باعث تشدید مشکل کم آبی و گسترش اختالفات بین کشورهای منطقه شده است. استفاده از نظام کشاورزی سنتی، هزینه‌های آب برای هر واحد تولید را بین سه و حتی گاهی تا ده برابر معیار های جهانی افزایش داده است. بنابراین استفاده از شیوه‌های نوین کشاوری و استفاده منطقی و بهینه از آب باعث پیش گیری از خشک شدن نیمی از رود های فرامرزی خواهد شد.

پیامدها بر امنیت منطقه:

کمبود آب در آسیای مرکزی تنها تهدیدی زیست‌محیطی نیست، بلکه به تهدیدی امنیتی نیز تبدیل شده است. درگیری‌های مرزی میان تاجیکستان و قرقیزستان در سال ۲۰۲۱ نمونه‌ای از افزایش تنش‌های آبی در منطقه است. به گفته ناظران بین‌المللی، رقابت برای دسترسی به منابع آب می‌تواند در آینده‌ای نزدیک به منازعات گسترده‌تری منجر شود.

اقدامات ازبکستان برای مقابله با بحران آب

ازبکستان در سال‌های اخیر اقدامات مختلفی را برای مقابله با بحران آب انجام داده است. در سال 2024، دوره گذار به سیستم کار اضطراری برای صرفه‌جویی در مصرف آب آغاز شد. در این راستا، دولت ازبکستان اقداماتی از جمله تغییر شیوه‌های آبیاری سنتی به آبیاری قطره‌ای و امضای قراردادهای بین‌المللی برای استفاده بهینه از منابع آبی انجام داده است. قراردادهایی با شرکت‌های اماراتی و فرانسوی در زمینه مدیریت منابع آبی به ارزش 90 میلیون دلار و 340 میلیون یورو امضا شد.

تأثیر کانال قوش تپه در بحران آب در ازبکستان

کانال قوش تپه که یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های زیربنایی افغانستان در زمینه منابع آبی است، تأثیرات عمده‌ای بر منابع آبی کشورهای همسایه، به ویژه ازبکستان خواهد داشت. این پروژه که بدون استفاده از تقویت‌کننده‌های بتنی ساخته می‌شود، باعث اتلاف قابل توجه آب به خاک خواهد شد. اگر این پروژه به طور کامل عملیاتی شود، بخش قابل توجهی از آب آمودریا که معمولاً به ازبکستان و ترکمنستان وارد می‌شود، به خاک نفوذ کرده و از دست می‌رود.

کاهش جریان آب آمودریا: کانال قوش تپه قرار است آب را از رودخانه آمودریا به سمت مناطق افغانستان هدایت کند. این کاهش جریان آب تأثیرات زیادی بر تأمین آب کشاورزی و شرب در ازبکستان خواهد داشت، به‌ویژه در مناطق جنوبی و شرقی این کشور که به شدت به این رودخانه وابسته هستند.

اتلاف آب و کاهش منابع آبی: به دلیل ساخت بدون استفاده از مواد تقویتی مناسب، احتمالاً باعث نفوذ مقدار زیادی آب به زمین‌های شنی خواهد شد. این امر منجر به اتلاف آب و کاهش میزان آب در دسترس برای استفاده‌های کشاورزی و صنعتی در ازبکستان خواهد شد.

خشکسالی و تشدید شرایط محیطی: کاهش سطح آب آمودریا، به ویژه در پی تأثیرات کانال قوش تپه، باعث تشدید خشکسالی در مناطق پایین‌دست رودخانه خواهد شد. این وضعیت می‌تواند به افزایش سطح شوری خاک و افت تولیدات کشاورزی منجر شود.

افزایش تنش‌های بین‌المللی: کاهش آب آمودریا به دلیل پروژه قوش تپه می‌تواند به تشدید تنش‌ها میان کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان منجر شود. این پروژه ممکن است اختلافات سیاسی و دیپلماتیک به همراه داشته باشد.

پیامدهای زیست‌محیطی و اجتماعی: کاهش جریان آب و شوری خاک در مناطق مختلف ازبکستان می‌تواند موجب تخریب زمین‌های کشاورزی و مشکلات سلامت عمومی‌شود.

 

منابع:

Agarwal, A. (2019, July 19). Observer Research Foundation. Retrieved from https://www.orfonline.org/expert-speak/water-woes-in-central-asia-can-sco-offer-a-solution/

Landscap News. (2014, April 19). Retrieved from https://news.globallandscapesforum.org/34274/whats-happening-with-water-in-central-asia/

Marie Izquierdo, L., & Stangerhaugen, M. (2010). Water Crisis in Central Asia: Key Challenges and Opportunities. Graduate Program in International Affairs | New School University.

New York Times. (2021, April 30). Retrieved from https://www.nytimes.com/2021/04/30/world/asia/tajik-kyrgyz-deaths-border-clash.html

Russell, M. (2018). Water in Central Asia An increasingly scarce resource. European Parliamentary Research Service.

Sharifzoda, K. (2019, July 22). The Diplmoat. Retrieved from https://thediplomat.com/2019/07/climate-change-an-omitted-security-threat-in-central-asia/

https://daryo.uz/2022/12/18/dunyoning-qaysi-davlatlarida-2040-yilga-kelib-suv-tanqisligi-kuchayadi-xarita?id=1124434