درهم دیجیتال

با پیشرفت سریع فناوری‌های مالی و دیجیتال‌سازی نظام‌های پرداخت، بسیاری از بانک‌های مرکزی در سراسر جهان در حال ارزیابی امکان صدور ارز دیجیتال ملی خود هستند. در این میان، بانک مرکزی امارات متحده عربی (CBUAE) نیز با هدف پاسخگویی به نیازهای نوین اقتصاد دیجیتال، پروژه درهم دیجیتال (Digital Dirham) را راه‌اندازی کرده است. این پروژه بخشی از برنامه گسترده‌تری به‌نام برنامه تحول زیرساخت مالی (FIT) است که هدف آن مدرن‌سازی نظام مالی کشور و ایجاد ابزارهای نوآورانه پرداخت است. گزارش حاضر به این موضوع می‌پردازد:

درهم دیجیتال نه‌تنها پاسخی به روند جهانی دیجیتالی شدن پول است، بلکه یک ابزار استراتژیک برای ارتقاء نقش امارات در اقتصاد جهانی دیجیتال، بهبود نظام مالی، ارتقاء شمول اجتماعی، و توسعه بازارهای مالی نوآورانه به‌شمار می‌رود. با اجرای دقیق و مرحله‌ای این پروژه، همراه با سیاست‌های سنجیده، طراحی فنی پیشرفته، و همکاری گسترده میان نهادهای دولتی و خصوصی، امارات می‌تواند در زمره کشورهای پیشرو در توسعه موفق ارز دیجیتال بانک مرکزی قرار گیرد. 

هدف از راه‌اندازی درهم دیجیتال

درهم دیجیتال قرار است جایگزینی نوین و مطمئن برای پول نقد و ابزارهای سنتی پرداخت باشد و با فراهم‌سازی زیرساختی شفاف، سریع و قابل ردیابی، پاسخگوی نیازهای داخلی و بین‌المللی امارات در حوزه پرداخت باشد. این ابزار جدید مالی با داشتن وضعیت قانونی رسمی و قابلیت تبدیل آنی به پول نقد و سپرده‌های بانکی، نقش مهمی در ارتقاء سیاست پولی و ثبات مالی ایفا خواهد کرد. از مهم‌ترین اهداف این پروژه می‌توان به ارتقاء کارایی نظام پرداخت، بهبود اثربخشی سیاست‌های پولی، تقویت شمول مالی و تسهیل تراکنش‌های برون‌مرزی اشاره کرد.

ویژگی‌های کلیدی درهم دیجیتال

درهم دیجیتال بر پایه معماری  (DLT) طراحی شده است که از طریق آن، تراکنش‌ها به‌صورت غیرمتمرکز اما مجاز (permissioned) ثبت و پردازش می‌شوند. این طراحی باعث افزایش امنیت سایبری، مقاومت در برابر حملات، و حفظ حریم خصوصی کاربران می‌شود. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این ارز دیجیتال، توزیع دو لایه‌ای آن است؛ بدین‌معنا که بانک مرکزی، صادرکننده مستقیم آن است ولی توزیع و ارائه خدمات از طریق نهادهای مالی مجاز (بانک‌ها، صرافی‌ها، فین‌تک‌ها) انجام می‌شود. درهم دیجیتال به صورت بدون سود (Non-remunerated) عرضه خواهد شد تا انگیزه‌های استفاده از آن صرفاً برای تراکنش‌های پرداختی باقی بماند و جایگزینی برای پس‌اندازهای بانکی نباشد.

مزایا و کاربردهای درهم دیجیتال

درهم دیجیتال دارای کاربردهای متعددی در سطوح فردی، سازمانی و دولتی است. یکی از مهم‌ترین آن‌ها افزایش دسترسی اقشار فاقد حساب بانکی به خدمات مالی است که در راستای ارتقاء شمول مالی در کشور انجام می‌شود. همچنین این ارز دیجیتال قابلیت استفاده در پرداخت‌های دولتی هوشمند را دارد، مثلاً در یک پایلوت، یارانه‌های غذایی به صورت درهم دیجیتال برنامه‌ریزی‌شده به خانوارهای نیازمند اختصاص یافت. از دیگر کاربردهای نوآورانه، می‌توان به کیف پول‌های والد/فرزند برای آموزش مالی نوجوانان، بازپرداخت مالیات توریست‌ها به‌صورت آنی، و توکنیزه‌سازی دارایی‌ها (مثل املاک) اشاره کرد. درهم دیجیتال همچنین بستر مناسبی برای اجرای قراردادهای هوشمند، افزایش شفافیت تراکنش‌ها، و مقابله با فرار مالیاتی خواهد بود.

ملاحظات و چالش‌های سیاست‌گذاری

پروژه درهم دیجیتال علی‌رغم مزایای گسترده، با چالش‌هایی نیز روبروست که بانک مرکزی با طراحی دقیق سیاست‌ها و معماری فنی، سعی در کنترل آن‌ها دارد. یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها، احتمال خروج سپرده‌ها از بانک‌ها و تضعیف واسطه‌گری مالی است. برای کنترل این مسئله، سقف‌های نگهداری و تراکنشی برای کاربران عادی و نهادی در نظر گرفته شده و همچنین پرداخت سود به این ارز دیجیتال ممنوع خواهد بود. چالش دیگر، حفظ تعادل میان حفظ حریم خصوصی و جلوگیری از فعالیت‌های غیرقانونی مانند پولشویی است. بدین منظور، درهم دیجیتال به‌صورت ناشناس‌نما (pseudonymous) طراحی شده و داده‌های کاربران با رمزنگاری ذخیره می‌شود، اما در صورت نیاز قانونی، قابلیت ردیابی تراکنش‌ها با استفاده از پروتکل‌های KYC و AML وجود دارد.

ابعاد بین‌المللی و همکاری‌های چندجانبه

یکی از جنبه‌های استراتژیک پروژه درهم دیجیتال، مشارکت فعال امارات در پروژه بین‌المللی mBridge است که با همکاری بانک‌های مرکزی هنگ‌کنگ، تایلند، چین و بانک تسویه‌های بین‌المللی (BIS) توسعه یافته است. این پروژه، اولین بستر عملیاتی برای پرداخت‌های برون‌مرزی با ارز دیجیتال بانک‌های مرکزی (multi-CBDC) است و امکان تسویه‌های بین‌المللی سریع، ایمن و کم‌هزینه را فراهم می‌کند. امارات در ژانویه ۲۰۲۴ اولین پرداخت واقعی را با استفاده از درهم دیجیتال از طریق mBridge انجام داد و نقش کلیدی در توسعه آن دارد.

پیشرفت‌ها و وضعیت فعلی پروژه

• بانک مرکزی امارات موفق شده است پلتفرم اختصاصی صدور درهم دیجیتال را توسعه دهد.
• چهار کاربرد واقعی در حوزه اقتصاد دیجیتال را در سطح آزمایشی پیاده‌سازی کند.
• بستر قانونی لازم را از طریق تغییرات در قانون فدرال شماره ۱۴ سال ۲۰۱۸ فراهم کند تا درهم دیجیتال به عنوان پول قانونی شناخته شود.
• کیف پول‌های دیجیتال و اپلیکیشن نمونه را توسعه دهد.
• مؤسسات مالی مجاز را برای مشارکت در این پروژه آموزش و تجهیز کند.

مراحل آتی و نقشه راه

CBUAE اعلام کرده است که انتشار مرحله‌ای درهم دیجیتال برای کاربردهای خرده‌فروشی، عمده‌فروشی و پرداخت‌های برون‌مرزی در دستور کار قرار دارد. در این راستا، ابتدا کاربردهای محدود ولی پرکاربرد مانند کیف پول توریست‌ها، پرداخت‌های دولتی و انتقال وجه بین افراد راه‌اندازی می‌شود. به تدریج، با کسب تجربه و بازخورد از کاربران، محدودیت‌ها کاهش یافته و کاربردهای پیشرفته‌تری نیز ارائه خواهد شد. همچنین بانک مرکزی در حال راه‌اندازی کمیته مشورتی دیجیتال با مشارکت ذی‌نفعان داخلی و خارجی است تا فرآیندهای طراحی، بازخوردگیری و توسعه به‌صورت مشارکتی و شفاف انجام شود.

مقایسه میان پروژه «درهم دیجیتال» امارات (Digital Dirham) و پروژه «یوان دیجیتال» چین (e-CNY)

که هر دو کشور در مسیر دیجیتالی‌سازی پول ملی خود گام‌های بلندی برداشته‌اند، اما تفاوت‌های قابل‌توجهی در اهداف، طراحی، دامنه کاربرد و سیاست‌گذاری این دو ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) وجود دارد. نخستین تفاوت مهم در اهداف سیاستی نهفته است. پروژه e-CNY چین از ابتدا به‌عنوان بخشی از راهبرد کلان دولت برای تقویت حاکمیت مالی، کاهش وابستگی به دلار، و مقابله با سلطه سیستم‌های پرداخت خارجی مانند Visa و Mastercard طراحی شد. در مقابل، درهم دیجیتال امارات عمدتاً با اهداف ارتقاء نظام پرداخت داخلی و بین‌المللی، شمول مالی، و نوآوری در خدمات مالی توسعه یافته است، بدون اینکه ابعاد ژئوپلیتیکی بر آن غالب باشد.

از نظر معماری توزیع و فنی نیز تفاوت‌هایی وجود دارد. درهم دیجیتال از مدل دو لایه‌ای با مشارکت گسترده نهادهای مالی مجاز استفاده می‌کند، که در آن بانک مرکزی تنها صادرکننده است و توزیع، احراز هویت، کیف پول‌ها و خدمات مشتریان توسط بخش خصوصی انجام می‌شود. این مدل انعطاف‌پذیری و نوآوری بیشتری را برای بازیگران بازار فراهم می‌کند. در مقابل، e-CNY نیز از یک مدل دو لایه‌ای استفاده می‌کند، اما با کنترل مرکزی شدیدتر از سوی بانک خلق چین و با مشارکت محدود بانک‌های تجاری منتخب و اپراتورهای دولتی. چین همچنین تاکنون محدودیت بیشتری در همکاری با بخش خصوصی یا شرکت‌های خارجی اعمال کرده است.

در حوزه حریم خصوصی و شفافیت، هر دو پروژه از رویکرد «ناشناس‌نمایی قابل‌کنترل» (controllable anonymity) استفاده می‌کنند، اما چین به‌وضوح اعلام کرده که تمام تراکنش‌ها در صورت نیاز قابل ردیابی توسط دولت هستند و حفظ حریم خصوصی تابعی از اولویت‌های امنیت ملی است. درهم دیجیتال امارات نیز قابلیت ردیابی را دارد، اما بر حفظ تعادل میان حریم خصوصی و الزامات قانونی (KYC/AML) تأکید دارد و داده‌های شناسایی‌شده کاربران را در دفترکل ثبت نمی‌کند. این رویکرد، اعتماد کاربران را نسبت به مداخلات دولتی محدودتر می‌سازد.

در زمینه قابلیت‌های بین‌المللی، درهم دیجیتال با مشارکت فعال در پروژه mBridge، به دنبال تعامل فرامرزی مؤثر با سایر CBDCها است و حتی در فاز آزمایشی، پرداخت‌های بین‌المللی با استفاده از درهم دیجیتال انجام شده است. این در حالی است که e-CNY عمدتاً تمرکز داخلی داشته و کاربرد آن در پرداخت‌های بین‌المللی محدود و هنوز در مرحله آزمایشی است. امارات همچنین برای توریست‌ها و کاربران خارجی کیف پول اختصاصی در نظر گرفته که در نوع خود بی‌سابقه است، در حالی که چین استفاده غیرمقیم از e-CNY را با محدودیت‌های سختگیرانه مواجه کرده است.

در نهایت، از منظر نرخ سود نیز تفاوت بنیادی دیده می‌شود. هیچ‌کدام از پروژه‌ها فعلاً سود پرداخت نمی‌کنند، اما چین این امکان را به‌صورت ضمنی باز گذاشته و از آن به‌عنوان ابزار سیاست پولی یاد کرده، در حالی‌که امارات به‌صراحت اعلام کرده که درهم دیجیتال بدون بهره خواهد بود تا از رقابت با سپرده‌های بانکی و اختلال در عملکرد بانک‌ها جلوگیری شود.

به‌طور کلی، می‌توان گفت درهم دیجیتال امارات با رویکردی بازتر، مشارکتی‌تر و بین‌المللی‌تر طراحی شده، در حالی که e-CNY چین دارای رویکردی متمرکز، امنیت‌محور و با اولویت داخلی است. هر دو پروژه منعکس‌کننده نگرش‌ها و اولویت‌های کلان اقتصادی و سیاسی کشور متبوع خود هستند.