صنعت شیلات هند

صنعت شیلات نقش مهمی در اقتصاد هند ایفا نموده و در درآمد ملی، صادرات، امنیت غذایی و تغذیه ای و همچنین ایجاد اشتغال تاثیر بسزایی داشته است.

وضعیت تولید شیلات در هند

مناطق دریایی هند شامل 8،118 کیلومتر خط ساحلی، 2 میلیون کیلومتر مربع مساحت منطقه ویژه اقتصادی[1] ، 450 هزار کیلومتر رودخانه و کانال، 2.36 میلیون هکتار حوضچه، 3.54 میلیون هکتار مخزن و 1.2 میلیون هکتار دریاچه سیلابی است. طی 10 سال گذشته دولت هند چندین ابتکار برای افزایش تولید و بهره‌وری شیلات انجام داده است. در نتیجه این اقدامات، کل تولید ماهی (داخلی و دریایی) از 9,5 میلیون تن در سال مالی 2013 به 17,5 میلیون تن در سال 2022 افزایش یافته است که شامل 13.1 میلیون تن بخش ماهیان مناطق داخلی و 4.4 میلیون تن بخش دریایی می‌شود که نسبت به سال پیش از آن 8% و نسبت به سال 2013 نزدیک به 114% رشد داشته است. تولید کل محصولات دریایی هند به طور پیوسته از سال 2005 همواره روند مثبت داشته است.

حدود 30 میلیون نفر از مردم هند به ویژه جوامع حاشیه نشین و آسیب پذیر در این صنعت مشغول به کار هستند. هند دومین تولیدکننده ماهی و سومین تولیدکننده آبزی‌پروری در جهان است و 8 از کل تولید جهانی ماهی را به خود اختصاص داده است. این کشور همچنین محل زندگی بیش از 10 درصد از تنوع زیستی ماهی جهان است و یکی از 17 کشور دارای تنوع زیستی بسیار غنی است.

روند تولید ماهی در خشکی و دریا در هند 2013-2022 (هر لک برابر با یکصدهزار)

هند هشت ایالت بزرگ تولیدکننده ماهی دارد. آندراپرادش با تولید 5.1 میلیون تن در سال 2022 بزرگترین تولیدکننده محصولات دریایی است. علاوه بر آن بنگال غربی (2 میلیون تن)، کارناتاکا (1.2 میلیون تن)، ادیشا (1.1 میلیون تن)، کرالا (921 هزار تن)، گجرات (897 هزار تن) و بیهار (846 هزار تن) در رتبه‌های بعدی قرار دارند. هدفگذاری دولت هند در تولید ماهی رسیدن به 22 میلیون تن در سال 25-2024 (شامل 15 میلیون تن سهم شیلات داخلی و 7 میلیون تن شیلات دریایی) از میزان 17.4 میلیون تن سال پیش از آن است. دولت در بودجه سال 2025 بالاترین حمایت سالانه از بخش شیلات را به مبلغ حدود 320 میلیون دلار پیشنهاد کرده است که هدف آن تقویت موقعیت هند در صادرات آبزی پروری و غذاهای دریایی است.

در حوزه ماهیان تن نیز اقیانوس هند به عنوان دومین منطقه بزرگ ماهی تن در جهان در حال حاضر 21% از تولید تن ماهیان جهان را تأمین می‌کند. هر ساله حدود یک میلیون تن از گونه‌های مختلف در آب‌های اقیانوس هند صید می‌شود و منبعی برای تأمین پروتئین و درآمد ده‌ها میلیون نفر در جهان محسوب می‌شود. گونه‌های اصلی ماهی تن صادراتی هند شامل ماهی تن باله‌زرد (Yellowfin) با 42% از حجم صادرات ماهی تن هند، اسکیپ جک (Skipjack)، کیلکای چشم‌درشت (Bigeye) و نریتیک (Neritic Tuna) می‌باشد.

3- وضعیت صادرات شیلات هند

صادرات غذاهای دریایی هند در سال مالی 2023 علیرغم چالش‌های مختلف در بازارهای صادراتی مهم، از نظر حجمی‌با 2.67% افزایش به بالاترین حد خود یعنی 1.781.000 تن رسید اما از نظر ارزش حدود 9% کاهش داشت و به میزان 7.38 میلیارد دلار رسید. میگوی منجمد از نظر مقدار و ارزش همچنان مهم‌ترین کالای صادراتی بود و پیش‌بینی می‌شود صادرات دریایی تا پایان 2025 به 14 میلیارد دلار برسد.

الف- مهمترین اقلام صادراتی

مهمترین اقلام صادراتی هند از نظر حجم و نوع محصولات دریایی عمدتا مربوط به میگو منجمد (40%)، ماهی منجمد (21%)، ماهی مرکب (Squids) (5%)، ماهی مرکب (Cuttlefish) (3%)، اقلام خشک شده و اقلام زنده و سرد شده می‌باشد که تقریبا نسبت به سال قبل ثابت بوده است.

1- میگوی منجمد

در سال 2023 میگو منجمد به میزان 716 هزار تن و ارزش 4.881 میلیارد دلار موقعیت خود را به عنوان کالای برتر در سبد صادرات غذاهای دریایی حفظ کرد و 40% از نظر حجم و 66% از کل درآمد ارزی را به خود اختصاص داد. امریکا به عنوان بزرگترین بازار، 297,571 تن میگوی منجمد وارد کرد و پس از آن چین (148,483 تن)، اتحادیه اروپا (89,697 تن)، جنوب شرق آسیا (52,254 تن)، ژاپن (35,906 تن) و خاورمیانه (28,571 تن) در رتبه‌های بعدی قرار داشتند.

صادرات میگوی وانامی[2] به عنوان مهمترین نوع میگوی صادراتی در سال 2023 از نظر ارزش به 4253.86 میلیون دلار رسید. میگو ببری سیاه[3] در سال 2023 به ارزش 347.84 میلیون دلار صادر شد و کشورهای چین و هنگ کنگ (%28)، امریکا (%18.2)، اتحادیه اروپا (%18)، و ژاپن (%13) مقصد اصلی این محصول بودند. همچنین صادرات میگوی اسکمپی[4] در این سال روند مثبتی داشته است.

2- ماهی منجمد

    ماهی منجمد به ارزش 671.17 میلیون دلار دومین قلم صادراتی عمده هند در مسیر صادرات محصولات غذایی دریایی است.

3- پودر و خوراک ماهی و میگو - اقلام خشک غیرخوراکی

    سومین قلم در سبد صادراتی با حجم 283 هزار تن و ارزش بیش از 499 میلیون دلار بوده است.

4- ماهی مرکب منجمد (Frozen squid)

    چهارمین قلم صادراتی با ارزش 373.40 میلیون دلار است و صادرات آن نسبت به سال قبل از نظر حجم 11% رشد داشت.

5- خمیر ماهی و سایر فرآورده‌ها (Surimi and Surimi Analogs)

    پنجمین کالای صادرات دریایی هند با حجم 135,327 تن و ارزش 294.43 میلیون دلار است.

6- ماهی مرکب منجمد (Cuttlefish)

    در سال 2023 صادرات این ماهی در حجم 54,316 تن به ارزش274.62 میلیون دلار بود.

7- اقلام تازه شیلات

در سال 2023 صادرات اقلام سرد شامل میگو، ماهی و سایر آبزیان تازه و خنک (نه منجمد) افزایش قابل توجهی داشت و از نظر مقدار 47% و از نظر ارزش 8% رشد داشت.

8- ماهی تن

میزان صادرات ماهیان تن هند در سال 2023 از نظر حجم 51.6 هزار تن و از نظر ارزش به 87.9 میلیون دلار بوده است که در مقایسه با سال پیش از آن از نظر حجم 32% و از نظر ارزش 33% افزایش یافته است.

فهرست کالاهای صادراتی بعدی شامل هشت پای منجمد (62.1 میلیون دلار) و پس از آن روغن ماهی (58.5 میلیون دلار)، اقلام زنده (48.6 میلیون دلار)، اقلام خوراکی خشک شده (37.6 میلیون دلار)، خرچنگ دریایی منجمد (33.6 میلیون دلار) و شکمبه ماهی (16.7 میلیون دلار) می‌باشند.

ب- بازارهای صادراتی شیلات هند

امریکا و چین واردکنندگان اصلی غذاهای دریایی هند هستند. در سال 2023 امریکا با 2.5 میلیارد دلار سهم 35% داشته است. میگوی منجمد همچنان کالای اصلی صادراتی به امریکا بود و 92 درصد ارزش صادراتی را به خود اختصاص داد.

چین (به استثنای هنگ کنگ و تایوان) دومین مقصد بزرگ صادرات غذاهای دریایی هند با حجم صادرات 451,363 تن به ارزش 1.38 میلیارد دلار بود که سهم 25% به لحاظ حجم و 19% از نظر ارزش صادراتی داشته است. میگو منجمد، سهم اصلی کالای صادراتی به چین با حجم 32% و ماهی منجمد با سهم 22% دومین سهم کل صادرات به چین داشت. پس از آن ژاپن، ویتنام، تایلند، کانادا، اسپانیا و بلژیک 8 بازار برتر بود که 80% ارزش کل واردات از هند تا پایان سال 2023 را به خود اختصاص دادند.

4- طرح ها و اقدامات حمایتی دولت در حوزه شیلات

1- طرح شکوفایی شیلات هند (PMMSY)

طرح PMMSY [5] با سرمایه‌گذاری 2.5 میلیارد دلار به منظور افزایش بهره‌وری، تولید و مناطق زیر کشت و صادرات محصولات دریایی هند در همه ایالت ها از سال 2020 به مدت 5 سال اجرایی شد. از تاریخ اجرای طرح تاکنون دولت مرکزی 1.12 میلیارد دلار، ایالت‌ها 617 میلیون دلار و ذینفعان 729 میلیون دلار در این طرح سرمایه گذاری کرده اند. پروژه‌های اصلی مصوب طرح مذکور شامل توسعه بنادر ماهیگیری، مراکز تخلیه ماهی، مخازن پرورش در قفس، آبزی‌پروری آب شور و شیرین، افزایش رفاه ماهیگیران، تأسیسات زیرساختی پس از صید، پرورش جلبک دریایی، شیلات زینتی و شیلات آب سرد و غیره می‌باشد. این طرح افزایش تولید ماهی به 22 میلیون تن، افزایش بهره‌وری در آبزی‌پروری به 5 تن در هکتار و افزایش سهم ارزش افزوده ناخالص (GVA) بخش شیلات به 9 درصد تا پایان سال 2024 را هدفگذاری کرده است. در این طرح برای کارآفرینان از جمله فارغ‌التحصیلان شیلات تا سقف 150,000 دلار پشتیبانی مالی می‌شود.

طرح «تعاون رفاه ماهیگیران نخست وزیر» (PMMKSSY)[6] : به موجب این طرح از 2023 لغایت 2026 حدود 700 میلیون دلار با هدف تقویت بخش شیلات، افزایش کارایی در زنجیره ارزش شیلات، کارایی زنجیره ارزش بنگاه‌های خرد و کوچک شیلات، ایجاد سیستم بهداشت و کیفیت برای تولید ماهی و.. هزینه شده است.

وزارت شیلات هند جهت راه اندازی و توسعه یازده پارک آبی یکپارچه در کشور ذیل طرح (PMMSY) با تخصیص 85 میلیون دلاری در ایالت های مختلف برای تقویت زنجیره ارزش آبزی پروری، ایجاد بازار بزرگ ماهی، توسعه بنادر ماهیگیری هوشمند و یکپارچه موافقت کرده است

تشکیل صندوق توسعه زیرساخت‌های شیلات و آبزی‌پروری (FIDF)

وزارت شیلات، دامداری و لبنیات هند به منظور رفع نیازهای زیرساختی بخش شیلات صندوقی به نام  (FIDF)[7] با سرمایه 900 میلیون دلار برای تأمین نیازهای زیرساختی بخش شیلات در سال 2018 تشکیل داد. این صندوق تسهیلات مالی به نهادها و سازمان‌های واجد شرایط برای توسعه زیرساخت‌های شیلات از جمله توسعه بنادر ماهیگیری، مراکز تخلیه ماهی و واحدهای فرآوری ماهی ارائه می دهد که تاکنون 132 پیشنهاد به ارزش 680 میلیون دلار تصویب شده‌اند.

حمایت از استارت‌آپ‌های شیلات و سازمان‌های تولیدکننده شیلات

وزارت شیلات با ایجاد 3 مرکز رشد ترویج حداقل 100 استارت‌آپ شیلات، تعاونی‌ها، شرکت های تولیدی و گروه‌های خودیار را مدیریت می‌کند. این مراکز در موسسات برتر مانند موسسه ملی مدیریت ترویج کشاورزی (MANAGE)[8] در حیدرآباد، موسسه مرکزی آموزش شیلات (CIFE-ICAR)[9] در بمبئی و موسسه مرکزی فناوری شیلات (CIFT -ICAR)[10] ذیل شورای تحقیقات کشاورزی هند (ICAR)[11] در کوچی میزبانی خواهند شد.

 طرح انقلاب آبی

طرح انقلاب آبی[12] جهت توسعه و به روز رسانی تجهیزات و مدیریت یکپارچه شیلات و آبزی‌پروری در کشور از جمله افزایش تولید و بهره‌وری ماهی با تزریق سرمایه حدود 600 میلیون دلار به مدت 5 سال از 2015 اجرا و به پایان رسید.

 سازمان‌های دولتی مرتبط با شیلات هند

1- سازمان توسعه صادرات محصولات دریایی (MPEDA)[13]

سازمان توسعه صادرات محصولات دریایی هند در سال 1972 برای توسعه صادرات صنعت غذاهای دریایی هند و تحقق پتانسیل کامل صادرات تشکیل شد. تمرکز MPEDA بر تبلیغات بازار، صید ماهی، تحقیق و توسعه، کنترل کیفیت، توسعه زیرساخت‌ و ارزش افزوده است. این سازمان همچنین به دولت مرکزی در تعیین استانداردهای جدید برای شناورهای ماهیگیری، انبارهای ذخیره‌سازی، کارخانه‌های فرآوری و حمل‌ونقل مشاوره و کمک می‌کند.

2- دپارتمان شیلات وزارت شیلات، دامپروری و لبنیات هند

این اداره در سال 2019 با جداسازی بخش شیلات از بخش دامداری، لبنیات و شیلات تشکیل شد و مسئولیت تدوین سیاست‌ها و طرح‌های مربوط به توسعه شیلات داخلی، دریایی و ساحلی و مؤسسات مختلف شیلات توسعه صنعت ماهی، رفاه ماهیگیران، ارائه آمار، تنظیم قوانین و مقررات و انجام نظارت های لازم را برعهده دارد.

3- نهاد ملی توسعه شیلات

سازمان خودگردان زیر نظر وزارت شیلات هند است که بر توسعه بخش شیلات از طریق برنامه‌ها و ابتکارات گوناگون متمرکز است. وزارت شیلات نهاد اصلی سیاستگذاری است، درحالی که (MPEDA) بر صادرات و (NFDB)[14] بر توسعه تمرکز دارد.

تفاهم نامه‌های همکاری هند با سایر کشورها در حوزه شیلات

دپارتمان شیلات هند 6 یادداشت تفاهم همکاری با 5 کشور نروژ، بنگلادش، مراکش، ویتنام و ایسلند در زمینه ترویج توسعه پایدار شیلات، تبادل اطلاعات علمی، توسعه برخی گونه‌های ماهی و همکاری در شیوه‌های مدیریتی برای ذخایر ماهی در آب های مرزی امضا کرده است. دو نمونه از آخرین یادداشت تفاهمات امضاء شده با کشورهای بنگلادش و ویتنام به پیوست می‌باشد.

7- چالش‌های صنعت شیلات هند

صنعت شیلات هند با چندین چالش مهم در زمینه‌های زیست‌محیطی، اجتماعی-اقتصادی و زیرساختی روبرو است. رسیدگی به این چالش‌ها از طریق اصلاحات سیاستگذاری، ارتقاء فناوری و استفاده از روش‌های نوین در توسعه قابل رسیدگی و رفع شدنی است.

1- چالش‌های زیست‌محیطی

• تغییرات آب و هوایی: افزایش دمای دریا، اسیدی شدن اقیانوس‌ها و تغییر جریان‌های اقیانوسی اکوسیستم‌های دریایی را مختل کرده و بر جمعیت آبزیان تاثیر گذاشته است.
• آلودگی: آلودگی رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و مناطق ساحلی به دلیل صنعتی شدن و شهرنشینی که منجر به تخریب زیستگاه‌های آبی می‌شود افزایش یافته است.
• صید بی‌رویه: روش‌های صید ناپایدار، از جمله صیدهای غیرقانونی و عدم وجود گزارشات شفاف منجر به کاهش منابع و از دست دادن تنوع زیستی شده است.

2- چالش‌های اجتماعی-اقتصادی

• فشارهای اقتصادی: ماهیگیران کوچک اغلب به دلیل دسترسی محدود به اعتبار و بیمه با بی‌ثباتی مالی روبرو هستند و از آنها در برابر آسیب های مالی محافظت نمی‌شود.
• ناکارآمدی‌ بازار: مدیریت ضعیف پس از صید، فقدان امکانات سردخانه‌ای و ارزش افزوده محدود سودآوری را برای ماهیگیران کاهش داده است.

3- چالش‌های زیرساختی

• فناوری‌ها و تجهیزات قدیمی: بسیاری از شناورهای ماهیگیری و تأسیسات فرآوری مدرن سازی نشده و فاقد کارایی لازم است.
• بهره وری پائین: زیرساخت‌های ناکافی سردخانه و حمل و نقل منجر به تلفات قابل توجه پس از صید می‌شود.
• تنوع محدود گونه‌ها: اتکای بیش از حد به چند گونه شیلاتی منجر به نوسانات قیمتی شده و تنوع بخشیدن به ماهیان با ارزش بالا مانند تیلاپیا توسعه نیافته باقی مانده است.
• سیستم‌های نظارتی ضعیف و الزامات صادراتی سختگیرانه موانعی را بویژه برای تولیدکنندگان خرد ایجاد کرده است.

[1] .Exclusive Economic Zone

[2] .Vannamei

[3].  Black Tiger

[4] .Scampi

[5]. Pradhan Mantri Matsya Sampada Yojana

[6]. Pradhan Mantri Matsya Kisan Samridhi Sah Yojana

[7] .Ministry of Fisheries, Animal Husbandry and Dairying Fund

[8] .National Institute of Agricultural Extension Management

[9]. Central Institute of Fisheries Education

[10]. Central Institute of Fisheries Technology

[11]. Indian Council of Agricultural Research

[12]. Blue Revolution Scheme

[13]. Marine Products Export Development Authority

[14]. National Fisheries Development Board