اهمیت راهبردی منطقه غرب آفریقا

منطقه غرب آفریقا، منطقه ای ساحلی در امتداد اقیانوس اطلس است که از مراکش تا آفریقای جنوبی امتداد دارد. این منطقه از نظر جمعیتی و از نظر اقتصادی یکی از سریعترین مناطق در حال رشد در قاره آفریقا است. این منطقه شامل 15 کشور[1] با وسعتی حدود 5.112.234 کیلومتر مربع و جمعیتی بالغ بر 410 میلیون نفر می‌باشد.

 تولید ناخالص آن 2.091 تریلیون دلار و درامد سرانه بطور میانگین 2500 دلار می‌باشد. بزرگترین کشورهای غرب آفریقا چاد، مالی، موریتانی و نیجر هستند که تقریباً 65 درصد از مساحت منطقه را تشکیل می دهند. غرب آفریقا خانه بیش از 500 زبان از جمله عربی، هوسا، یوروبا، ایگبو، فولفولد/پولار، آکان و ولوف است. گامبیا، سیرالئون، لیبریا، غنا، نیجریه و بخشی از کامرون، شش کشور غرب آفریقا هستند که انگلیسی‌زبان هستند و مابقی فرانسوی و برخی نظیر دماغه سبز پرتغالی زبان هستند.

اهمیت راهبردی غرب آفریقا:

منطقه غرب آفریقا به دلایل متعددی از اهمیت راهبردی برخوردار است که شامل عوامل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، جغرافیایی و امنیتی می‌شود:

1. 1. منابع طبیعی و اقتصادی: کشورهای غرب آفریقا سرشار از منابع طبیعی مانند نفت، گاز، طلا، الماس، فسفات، سنگ آهن، بوکسیت و آهن و برخی منابع دیگر هستند. به‌ویژه نیجریه، که بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت در آفریقا است، جایگاه کلیدی دارد. این منطقه تولیدکننده محصولات استراتژیک مانند کاکائو، قهوه و پنبه و بادام زمینی و چوب های جنگلی نیز است. ساحل عاج و غنا بزرگ‌ترین تولیدکنندگان کاکائو در جهان محسوب می‌شوند. لذا با جمعیتی بالغ بر 400 میلیون نفر، غرب آفریقا بازار مصرفی بزرگی دارد که توجه شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران بین‌المللی را به خود جلب کرده است.
2. اهمیت ژئوپلیتیکی: غرب آفریقا از یک موقعیت جغرافیایی و ژوئپلتیکی مهمی‌ برخوردار است. این منطقه با واقع شدن در کناب اقیانوس اطلس، دسترسی به اقیانوس اطلس و مسیرهای آبی تجاری بین‌المللی در اقصی نقاط جهان بویژه اروپال و آمریکا را فراهم می‌کند. بنادر این منطقه برای تجارت جهانی اهمیت ویژه‌ای دارند. وجود سازمان‌هایی مانند جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا ECOWAS) ) باعث تقویت همکاری‌های اقتصادی و سیاسی بین کشورهای این منطقه شده و آن را به یکی از قطب‌های اقتصادی آفریقا تبدیل کرده است. این منطقه، غنی از منابع طبیعی و کانی و با یک بازار به سرعت در حال رشد، به عنوان یک پل بین اروپا و آفریقا از یک موقعیت استراتژیکی برخوردار است.
3. 4. اهمیت فرهنگی و تاریخی: این منطقه با تاریخ غنی و فرهنگی متنوع، جایگاه ویژه‌ای در هویت آفریقا دارد. فرهنگ‌های مختلف این منطقه نقش مهمی در دیپلماسی نرم آفریقا ایفا می‌کنند.
4. 5. تأثیر بر ثبات جهانی: از آنجا که غرب آفریقا یکی از قطب‌های رشد اقتصادی و همچنین یکی از نقاط بحرانی در حوزه امنیت است، ثبات و توسعه این منطقه تأثیر مستقیمی‌بر صلح و امنیت بین‌المللی دارد.

بنابراین، غرب آفریقا به دلیل ترکیب منابع طبیعی فراوان، موقعیت استراتژیک، جمعیت جوان، (60 درصد زیر 25 سال) نقش اقتصادی و در سناریوی پویای تجارت جهانی، به عنوان یک بازیگر کلیدی محسوب می‌شود و فرصت های منحصر به فردی را برای توسعه پایدار و همکاری بین المللی ارائه می دهد. غرب آفریقا منطقه ای غنی از منابع طبیعی با فرهنگ های متنوع و زیبایی‌های طبیعی است. غرب آفریقا از بازارهای پرجنب ‌و جوش و سواحل بکر گرفته تا مکان‌های تاریخی باستانی و پارک‌های ملی سرسبز، صحنه موسیقی و هنر پر جنب و جوش ، قطب اقتصادی، مجموعه‌ای از جاذبه‌ها و تجربیات متنوع را ارائه می‌دهد که طیف وسیعی از علایق را برآورده می‌کند. آب و هوای این منطقه از گرمسیری تا نیمه گرمسیری و مرطوب تا خشک متفاوت است. مردم غرب آفریقا بسیار خونگرم، صمیمی و مهمان نواز هستند.

           غرب آفریقا با تنوع فرهنگی و اقتصادی خود نقش اساسی در تار و پود تجارت بین المللی ایفا می‌کند. این منطقه از طریق دو سازمان اکوواس و اتحادیه اقتصادی و پولی غرب آفریقا[2] به دلیل ظرفیت های درونی خود، برای تسریع دسترسی به بازارهای نوظهور و تامین مواد خام ضروری بسیار برجسته است. این دو نهاد مهم منطقه ای، برای ارتقای توسعه پایدار، سیاست‌هایی را اجرا کرده است که محیط کسب ‌وکار مساعد را ترویج می‌کند و از این طریق سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را جذب کرده و اقتصاد محلی را تقویت می‌کند. گزارش اخیر کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد[3]  (UNCTAD) در مورد وامئو به افزایش چشمگیر سرمایه گذاری مستقیم خارجی اشاره می نماید که در سال 2022 به 5.5 میلیارد دلار رسید و اقتصاد انعطاف پذیر WAEMU را در مواجهه با تلاطمات اقتصادی جهانی مطلوب نشان می دهد. چشم انداز خوب سرمایه گذاری منطقه، مسیر بهبود شرایط سرمایه گذاری را نشان می دهد که به دنبال هدایت کشورهای عضو به سمت استراتژی‌هایی است که توسعه پایدار و جذب سرمایه گذاری خارجی را افزایش می دهد.[4]

 نهادهای منطقه ای غرب آفریقا و نقش آنها در توسعه اقتصادی منطقه و آفریقا

جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا (اِکُواس)[5] به منظور ایجاد یک بازار مشترک و یک پول واحد و همچنین توسعه همکاریهای سیاسی و امنیتی بین کشورهای عضو تأسیس شده‌ است. ایجاد اِکُواس در واقع قدم مهمی‌به سوی ایجاد همکاری اقتصادی و وحدت فی‌مابین کشورهای آفریقای غربی می‌باشد. سند حقوقی ایجاد اِکُواس معاهده ای است که در ۲۸ می ۱۹۷۵ در لاگوس (نیجریه) به وسیله سران دولت‌ها و حکومت‌های تعدادی از کشورهای آفریقای غربی امضا شده‌است. اِکُواس در حال حاضر دارای پانزده عضو از میان کشورهای غرب آفریقا است؛ که عبارتند از: بنین، بورکینافاسو، جمهوری دماغه‌سبز، جمهوری ساحل عاج، جمهوری گامبیا، جمهوری غنا، جمهوری گینه، جمهوری گینه بیسائو، جمهوری لیبریا، جمهوری مالی، جمهوری نیجر، جمهوری فدرال نیجریه، جمهوری سنگال، جمهوری سیرالئون و جمهوری توگو.

هشت عضو از اِکُواس فرانسوی زبان، پنج عضو انگلیسی زبان و دو عضو پرتغالی زبان هستند. تمام اعضای فعلی در ماه مه سال ۱۹۷۵ به جز کیپ ورد که در سال ۱۹۷۷ پیوستند به عنوان عضو بنیانگذار هستند. تنها عضو سابق اِکُواس موریتانی عربی است که یکی از اعضای بنیانگذار آن در سال ۱۹۷۵ بوده اما در ماه دسامبر ۲۰۰۰ تصمیم گرفت آن را ترک کند. ولی در آگوست 2017 توافقنامه جدیدی را برای عضویت وابسته امضا کرد. کشور مراکش رسماً در فوریه ۲۰۱۷ درخواست کرد تا به اِکُواس ملحق شود، این برنامه در نشست سران دولت در ژوئن ۲۰۱۷ تأیید شد. در سال 2007، دبیرخانه ECOWAS به کمیسیون تبدیل شد. کمیسیون دارای رئیس و معاون و سیزده کمیسیونر و حسابرس کل اداره می‌شود. دفتر مرکزی اکوواس در ابوجا، نیجریه است.

منطقه ECOWAS مساحتی بالغ بر 5.2 میلیون کیلومتر مربع را در بر می‌گیرد. هدف آن به عنوان یک اتحادیه تجاری، همچنین به منظور ایجاد یک بلوک تجاری واحد و بزرگ از طریق همکاری اقتصادی است. هدف جامعه، ارتقای همکاری و یکپارچگی است که منجر به ایجاد اتحادیه اقتصادی در غرب آفریقا به منظور ارتقای استانداردهای زندگی مردم آن و حفظ و ارتقای ثبات اقتصادی، تقویت روابط بین کشورهای عضو می‌شود و به پیشرفت و توسعه قاره آفریقا کمک کند. همچنین هدف اکوواس پیشبرد و توسعه یک‌پارچگی اقتصادی در همه‌ حوزه‌های اقتصادی، بویژه صنایع، حمل‌و نقل، ارتباطات راه دور، انرژی، کشاورزی، منابع طبیعی، بازرگانی، مسائل مادی و پولی، موضوع‌های فرهنگی و اجتماعی و فعالیت های اقتصادی یکپارچه در منطقه ای که تولید ناخالص داخلی 734.8 میلیارد دلاری پیش بینی شده است، می‌باشد.  

اِکُواس شامل دو بلوک فرعی منطقه ای است.

یکی اتحادیه اقتصادی و پولی آفریقای غربی (WAEMU) [6]متشکل از ۸ کشور (بنین، بورکینافاسو، ساحل عاج، گینه بیسائو، مالی، نیجر، سنگال، توگو)، عمدتاً فرانسوی زبان است که در داخل اِکُواس اتحادیه گمرکی و اتحادیه ارز را به اشتراک می‌گذارند. اعضای وائمو اغلب سرزمین‌های سابق فرانسوی‌ها در غرب آفریقا هستند که در سال ۱۹۹۴ در داکار تأسیس شده و در جهت مقابله با تسلط بر اقتصاد کشورهای انگلیسی زبان (مانند نیجریه و غنا) قرار دارد. پولی که همه آن‌ها استفاده می‌کنند فرانک CFA است که به یورو وابسته است؛ که هدف اصلی آن ایجاد یک فضای اقتصادی هماهنگ و یکپارچه در غرب آفریقا است که در آن آزادی کامل حرکت افراد، سرمایه، کالاها، خدمات و عوامل تولید تضمین شود. ایجاد یکپارچگی اقتصادی و پولی بین هشت عضو فرانسوی زبان هدف دیگر آن است. از دیگر اهداف آن می‌توان به؛ رقابت بیشتر اقتصادی، از طریق؛ بازارهای باز؛ همگرایی سیاست‌ها و شاخص‌های کلان اقتصادی؛ ایجاد یک بازار مشترک و هماهنگ سازی سیاست‌های مالی؛ اشاره نمود.

دیگری منطقه پولی آفریقای غربی (WAMZ)، که در سال ۲۰۰۰ شکل گرفت، شامل شش کشور (گامبیا، غنا، گینه، نیجریه، سیرالئون و لیبریا که در ۱۶ فوریه ۲۰۱۰ پیوست) به‌طور عمده انگلیسی زبان درون  ECOWAS  است که به منظور اتخاذ یک ارز واحد شکل گرفته ‌است. . این دو نهاد مهم منطقه ای، برای ارتقای توسعه پایدار، سیاست‌هایی را اجرا کرده است که محیط کسب ‌وکار مساعد را ترویج می‌کند و از این طریق سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را جذب کرده و اقتصاد محلی را تقویت می‌کند. گزارش اخیر کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد[7]  UNCTAD) ) در مورد وائمو به افزایش چشمگیر سرمایه گذاری مستقیم خارجی اشاره می نماید که در سال 2022 به 5.5 میلیارد دلار رسید و اقتصاد انعطاف پذیر WAEMU را در مواجهه با تلاطمات اقتصادی جهانی مطلوب نشان می دهد. چشم انداز خوب سرمایه گذاری منطقه، مسیر بهبود شرایط سرمایه گذاری را نشان می دهد که به دنبال هدایت کشورهای عضو به سمت استراتژی‌هایی است که توسعه پایدار و جذب سرمایه گذاری خارجی را افزایش می دهد.[8]

سنگال یکی از 15 کشور عضو جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا موسوم به اکواس[9] است. سازمانی که یکپارچه سازی و همکاری اقتصادی در غرب آفریقا را ترویج می‌کند. در 19 مه 2015، رئیس جمهور مکی سال در حالی که سازمان با چندین چالش بزرگ از جمله پیشرفت گروه تروریستی بوکوحرام در نیجریه و کشورهای همسایه و حملات تروریستی در باماکو و اوگادوگو مواجه بود، ریاست آن را برعهده گرفت. او به عنوان رئیس سازمان اکواس از می 2015 تا می 2016 فعالیت کرد.  سنگال چهارمین اقتصاد منطقه اکواس  از نظر ارزش مطلق، چهارمین اقتصاد بزرگ از نظر جمعیت و همچنین رتبه چهارم در رتبه بندی شاخص توسعه انسانی(HDI) است.[10]

اخیرا سه کشور نیجریه، بورکینافاسو و مالی با ناکارامد خواندن این سازمان در رسیدن به اهدافش، اقدام به خروج از آن کردند و سایر اعضای سازمان به دنبال فراهم کردن شرایطی برای حضور مجدد این سه کشور هستند. چراکه خروج آنها موجب لطمه به این سازمان منطقه ای خواهد بود.

بنادر مهم منطقه غرب آفریقا

منطقه غرب آفریقا دارای بنادر مهم و فعالی است که نقش حیاتی در تجارت و حمل‌ونقل دریایی این منطقه ایفا می‌کنند. این بنادر با ارائه خدمات متنوع و تسهیلات مناسب، به توسعه تجارت و اقتصاد کشورهای غرب آفریقا کمک شایانی می‌کنند.

برخی از این بنادر مهم منطقه عبارت‌اند از:

• بندر لاگوس، نیجریه: این بندر یکی از بزرگ‌ترین و پررفت‌وآمدترین بنادر غرب آفریقاست و شامل مجتمع بندری لاگوس و جزیره تین-کان می‌باشد. این بندر نقش کلیدی در اقتصاد نیجریه، بزرگ‌ترین اقتصاد قاره آفریقا، دارد.
• بندر ابیجان در ساحل عاج، بندر داکار در سنگال، بندر تما در غنا، بندر فری‌تاون در سیرالئون ، بندر کوتونو در بنین و بندر توگو در لومه از دیگر بنادر مهم و فعال منطقع غرب آفریقا هستند که برای حمل‌ونقل دریایی به و از این بنادر و مناطق اطراف مورد استفاده قرار می‌گیرند.

 

منابع مهم طبیعی و کانی در منطقه غرب آفریقا

منطقه غرب آفریقا به دلیل تنوع جغرافیایی و شرایط اقلیمی مناسب، منابع طبیعی ارزشمندی دارد که نقش مهمی در اقتصاد کشورهای این منطقه ایفا می‌کنند. این منابع طبیعی نه تنها برای توسعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا حیاتی هستند، بلکه در تجارت جهانی نیز جایگاه مهمی دارند.  مهم‌ترین منابع طبیعی غرب آفریقا عبارت‌اند از:

• نفت و گاز طبیعی: نیجریه، یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت در جهان و بزرگ‌ترین تولیدکننده در آفریقا است. کشورهای دیگر مانند غنا و سنگال نیز ذخایر گاز طبیعی و نفت کشف کرده‌اند و سنگال از اواخر سال 2024 استحصال نیز نمود.
• طلا: غنا، دومین تولیدکننده طلا در آفریقا، به "ساحل طلایی" معروف است. مالی و بورکینافاسو نیز از تولیدکنندگان عمده طلا هستند. سنگال نیز دارای طلایی بسیار با کیفیت است.
• بوکسیت و آلومینیوم: گینه بزرگ‌ترین ذخایر بوکسیت جهان را در اختیار دارد که برای تولید آلومینیوم استفاده می‌شود.
• الماس: کشورهای سیرالئون و لیبریا به دلیل ذخایر الماس خود شهرت دارند.
• سنگ‌آهن و مواد معدنی دیگر: لیبریا و موریتانی و سنگال ذخایر غنی سنگ‌آهن دارند. نیجر دارای ذخایر بزرگ اورانیوم است.
• کشاورزی و محصولات کشاورزی: ساحل عاج و غنا بزرگ‌ترین تولیدکنندگان کاکائو در جهان هستند. بورکینافاسو و مالی از تولیدکنندگان اصلی پنبه در منطقه هستند.سنگال یکی از تولیدکنندگان عمده بادام زمینی است.
• چوب و جنگل‌ها: کشورهای لیبریا، ساحل عاج و گینه و سنگال جنگل‌های گرمسیری وسیعی دارند که چوب سخت از آن استخراج می‌شود.
• ماهی و منابع دریایی: سواحل غرب آفریقا به‌ویژه در سنگال، غنا، و گامبیا از منابع ماهی غنی برخوردارند.
• فسفات: سنگال و توگو از تولیدکنندگان مهم فسفات در منطقه هستند.
• منابع انرژی تجدیدپذیر: ظرفیت بالای انرژی خورشیدی و آبی در کشورهای این منطقه مانند غنا و نیجر وجود دارد.

ارزیابی:

بی تردید منطقه غرب آفریقا با جمعیتی بیش از 400 میلیون نفر (65 درصد زیر 25سال) به عنوان بازاری خوب برای محصولات و کالاهای ایرانی و با دارا بودن موقعیت ژئوپلتیکی و جغرافیایی مناسب و همچنین با داشتن منابع طبیعی و کانی و کشاورزی می‌تواند بخشی از منابع و نیازهای کشورمان را تأمین نماید. ایران نیز با توجه به دستاوردهای بزرگ در حوزه فناوری‌های نوین و اقتصاد دانش بنیان می‌تواند بخشی از نیازهای فناورانه آنها به ویژه در حوزه کشاورزی را تأمین نماید. تعامل و همکاری فیمابین در سطح منطقه ای و بین المللی نیز یکی دیگر از حوزه‌های همکاری متقابل می‌باشد. نبود خط مستقیم کشتیرانی بین کشورمان و بسیاری از بنادر این منطقه به ویژه بندر داکار مهم ترین مانع برای تجار و بازرگانان کشورمان و کشورهای منطقه می‌باشد که برقراری این خط می‌تواند بخشی از موانع و مشکلات را برطرف کند. 

اگرچه کشورهای غرب آفریقا با چالش‌هایی مانند فقر، نوسانات قیمت کالاها، بیکاری، صادرات مواد خام، بدهی‌های خارجی، تغییرات اقلیمی و بحران‌های امنیتی مواجه هستند، اما پتانسیل بالایی برای رشد و توسعه دارند. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، تنوع‌بخشی به اقتصاد، و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای از کلیدهای اصلی بهبود وضعیت اقتصادی در این منطقه است. اقتصاد کلان منطقه غرب آفریقا از تنوع بالایی برخوردار است و تحت تأثیر عوامل متعددی مانند منابع طبیعی، موقعیت جغرافیایی، زیرساخت‌ها، و سیاست‌های اقتصادی قرار دارد. وجود نیروی جوان و ظرفیت های اقتصادی به ویژه در حوزه کشاورزی و یا سرمایه گذاری در حوزه‌های مختلف، وجود رقبای خارجی جدی برای حضور در بازارهای این منطقه، امکان زمینه رشد و توسعه را بیش از پیش فراهم کرده است.

وضعیت کلی اقتصاد کلان این منطقه حاکی از این است که اقتصاد کشورهای منطقه غرب آفریقا در سال‌های اخیر رشد مثبت و قابل‌توجهی داشته، اما این رشد در کشورها متفاوت است. کشورهای نفت‌خیز مانند نیجریه و غنا و اخیرا سنگال، موتورهای اصلی رشد هستند. امروزه غرب آفریقا مقصدی جذاب برای سرمایه‌گذاران بین‌المللی به‌ویژه در زمینه‌های انرژی، معادن و زیرساخت‌ها شده است. ضمن آنکه کشورهای غرب آفریقا از کمک‌های مالی و توسعه‌ای سازمان‌های بین‌المللی نیز بهره می‌برند.

[1] . بنین، بورکینافاسو، ساحل عاج، گامبیا، غنا، گینه، گینه بیسائو، لیبریا، مالی، موریتانی، نیجر، نیجریه، سیرالئون، سنگال و توگو

[2] the West African Economic and Monetary Union (WAEMU)

[3]  United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD)

[4] https://unctad.org/news/unctad-charts-path-inclusive-growth-west-african-economic-and-monetary-union

[5] Economic Community Of West African States

[6] the West African Economic and Monetary Union (WAEMU)

[7]  United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD)

[8] https://unctad.org/news/unctad-charts-path-inclusive-growth-west-african-economic-and-monetary-union

[9] Economic Community of West African States) ECOWAS(

[10] ECOWAS.INT