مکانیسم روپیه-روبل: محصولات و خدمات تحت پوشش

موضوع توافق هند و روسیه برای احیای ترتیبات روپیه-روبل و ایجاد مکانیسمی‌برای این منظور موضوع جدیدی در روابط این دو کشور نبوده و طی دهه‌های مختلف از دهه 1950 تا سال 2017 در شرایط مختلف مورد بحث قرار گرفته است. در این مطلب به سابقه مکانیسم روپیه-روبل اشاره شده است.

تاریخچه مکانیزم روبل-روپیه

یکی از اهداف اصلی شکل گیری قراردادهای دوجانبه روپیه 1958-1959 افزایش تجارت هند با اتحاد جماهیر شوروی و اقتصادهای اروپای شرقی بود که برای مدتی نتایج مطلوبی داشت. بر اساس گزارش بانک خزانه داری هند (RBI)، در نتیجه استفاده از این مکانیسم، تجارت از 9.2 میلیون دلار یا 0.3 درصد کل تجارت هند با روسیه در سال های 1952-1953 به 658 میلیون دلار یا 14.2 درصد در سال های 1965-1966 افزایش یافت. اما در طی دوره یاد شده صادرات اتحاد جماهیر شوروری با اختلاف زیاد از صادرات هند به آن کشور بیشتر و تراز صادرات به ضرر هند بود. مانده روپیه در حساب های اتحاد جماهیر شوروی نزد RBI مدام در حال انباشته شدن بود. تا جایی که پس از خاتمه قرارداد روپیه-روبل در سال 1992، روسیه - کشور جانشین اتحاد جماهیر شوروی - بیش از 16 سال طول کشید تا موجودی روپیه ای را که RBI حفظ کرده بود، مصرف کند.

 در آن زمان نیز مخالفتهایی با مکانیزم روبل – روپیه وجود داشت. در سال 1961 رئیس وقت بانک خزانه داری هند با ارسال نامه ای به جواهر لعل نهرو نخست وزیر آن زمان هند، خطرات مربوط به توافق روپیه-روبل 1957 با اتحاد جماهیر شوروی سابق را برجسته کرد. او همین نگرانی را در مورد قراردادهای مشابهی که با برخی از کشورهای اروپای شرقی امضا شده مطرح کرد. مقامات RBI شواهدی مبنی بر "معاملات انتقالی"[1] پیدا کرده بودند.  اگرچه این امر غیرقانونی به نظر نمی­رسید، اماRBI  معتقد بود که این اقدامات برخلاف روح توافقات ارزی دوجانبه است. نهرو در پاسخ به وزارت دارایی دستور داد تا نظرات مخالف را نادیده بگیرد و گفت: «الزامات سیاسی در این رابطه بسیار بیشتر از ملاحظات اقتصادی است».

بر این اساس در آن دوره RBI تا حد زیادی از جایگاه سیاست گذاری کنار گذاشته شد و پس از آن به جز به عنوان مشاور دولت در برخی از جنبه‌های فنی تجارت دوجانبه، در مذاکرات شرکت نکرد. اما اکنون، RBI خود رهبری مذاکرات را در دست گرفته است.

 چالشهای اجرایی شدن مکانیسم روپیه-روبل

1.نحوه تعیین نرخ مبادله بین روپیه و روبل

مشکل اصلی در گذشته و در واقع، ریشه اکثر اختلافات که انتظار می رود در توافق جدید هند و روسیه برطرف شود، نحوه تعیین نرخ تسعیر بین روپیه و روبل بوده است.

مسئله ارزش گذاری موضوع مهمی است و همه ارزهای جهانی فقط در برابر دلار محاسبه می‌شوند. اگر راهی برای دانستن نرخ تسعیر دلار-روبل وجود نداشته باشد، راهی برای یافتن قیمت روپیه-روبل نیز وجود نخواهد داشت.

تا نیمه اول دهه 1960، نرخ مبادله ای که بدهی‌ها و اعتبارات روسیه بر اساس آن ارزش گذاری می‌شد بر اساس مقدار طلا به روپیه بود. در سال 1966، هند تصمیم گرفت ارزش روپیه را در بازارهای داخلی و بین المللی پس از پشت سر گذاشتن یک سری مشکلات، کاهش دهد. این مساله موجب شد مسکو خواهان تجدید نظر در ارزیابی راجع به این موضوع و توافق مربوطه شود.

در سال 1971، ذخایر جهانی طلا برای حمایت از سیستم نرخ ارز ثابت بر اساس استاندارد طلا ناکافی اعلام شد. ایالات متحده با افزایش قیمت از 35 دلار در هر اونس به 38 دلار بر اساس توافقنامه اسمیتسونیان[2]، ارزش پول خود را در برابر طلا 8.5 درصد کاهش داد و به تبع این موضوع گروه G10 - 10 (10 اقتصاد بزرگ جهان) نیز ارزش پول خود را در برابر دلار کاهش دادند. در نتیجه کاهش ارزش پوند انگلیس (که روپیه به آن مرتبط بود) ارزش روپیه نیز بیش از پیش کاهش یافت. در سال 1973، سیستم نرخ های ارز ثابت سقوط کرد و نرخ های شناور جایگزین آن شدند. تا ده سال پس از کاهش ارزش روپیه توسط هند، هند و اتحاد جماهیر شوروی هنوز  نتوانسته بودند بر سر نرخ تسعیر  به توافق برسند. سرانجام، در سال 1978،  طی پروتکلی هر روبل معادل 10روپیه تعیین شد(روپیه ای بالاتر از نرخ روپیه-دلار).

کارشناسان هندی وضعیت امروز هند را متفاوت با آن سالها می دانند. ایندرانیل پان، اقتصاددان ارشد در بانک YES هند می‌گوید: ارزش روپیه و روبل هم اکنون در بازار تعیین می‌شود. با این وجود، وی معتقد است حرکت عظیم تجارت هند به سوی روسیه بر اساس یک توافق جدید روپیه-روبل کمی دور از ذهن به نظر می رسد. چرا که اولا، اندازه اقتصاد هند چندین برابر اقتصاد روسیه است (با توجه به اندازه تولید ناخالص داخلی و ملی). ثانیاً، ارزش روبل روسیه پس از جنگ اوکراین به شدت در برابر دلار آمریکا کاهش یافته، در حالی که روپیه هند کاهش ارزش اندکی را تجربه کرده است. (هر دلار که سال پیش 70-75 روبل معامله می‌شد به 110 روبل رسیده است، در حالی که روپیه هند در سال 2021 و همچنین پس از درگیری روسیه و اوکراین بین 72 تا 76 دلار  معامله می‌شود و تغییر قابل ملاحظه ای نداشته است.)

از آنجا که مذاکرات فوق در زمان نسبتا پر آشوبی انجام می‌گیرد، تداوم درگیری‌ها موجب عدم ثبات در ارزش روپیه و روبل خواهد شد. از طرفی تورم پس از خاتمه جنگ اوکراین نیز دور از انتظار نیست که در مذاکرات باید مد نظر قرار گیرد. (هر چند در حال حاضر  انتظار می رود درگیریها ادامه یابد.)

2. منع استفاده از سیستم پیام رسان سوئیفت

موضوع دیگر آن است که پس از حمله روسیه به اوکراین، هفت بانک روسی از استفاده از سیستم پیام رسان سوئیفت منع شده اند. احتمالاً به جایگزین‌هایی برای SWIFT نیز نیاز است. روسیه می‌تواند از سیستم پیام رسان مالی خود به نام SPFS و همچنین از سیستم چینی به نام CIPS برای تراکنش های مالی فیمابین استفاده کند. مشکل (در دسترس نبودن سوئیفت) در صورتی قابل حل است که میانجی دلار در این بین وجود نداشته باشد، اما این امر به  نرخ بازار مستقیم روپیه-روبل نیاز دارد که در حال حاضر چنین نرخ بازاری وجود ندارد و فعالیت بانک‌های هندی، به جز سوئیفت بر پایه هیچ مکانیزم دیگری تنظیم نشده است.

3.لزوم استفاده از بانک غیر تحریمی

برای اجرایی شدن مکانیسم روپیه-روبل به بانک غیر تحریمی نیاز است و می‌بایست بانکهای روسی که از تحریم های غرب معاف هستند شعبه‌هایی در هند داشته باشند. از بین دو بانک روسی که در هند شعبه دارند بانک VTB و Sber Bank هر دو تحت تحریم هستند. البته می‌توان از بانکهای غیر تحریمی مانند گاز پروم که در زمینه نفت و گاز فعالیت می‌کند استفاده کرد. از بانکهای هندی هم یوکو بانک گزینه مناسبی است.

4.افق دید هند در خصوص این توافق

مسئله بعدی آن است که آیا هند به این مکانیسم نگاه بلند مدت دارد یا فقط می خواهد از آن برای تسهیل دریافت مبلغ معاملات گذشته استفاده کند؟

در این رابطه، آقای BVR Subrahmanyam معاون وزیر بازرگانی هند در 13 آوریل 2022 تصریح کرد، «هیچ بحث رسمی» در رابطه با سازوکار روپیه-روبل برای تجارت با روسیه تحریم‌شده در جریان نیست و دولت تنها در تلاش است به وصول مطالبات صادرکنندگان هندی از طرف روسی (که به صدها میلیون دلار می‌رسد) کمک کند. این در حالیست که به گزارش رسانه‌های هند، قرار است تیمی از بانک مرکزی روسیه از هند بازدید کند تا جزئیات پیشنهاد به کارگیری مکانیسم روبل- روپیه را مورد بررسی قرار دهند.

اهداف هند از این توافق

1.خرید نفت ارزان قیمت

در پی مناقشه روسیه با اوکراین، هند نه تنها به قطعنامه‌های سازمان ملل علیه روسیه رای مثبت نداد بلکه علی رغم مخالفت های آمریکا و کشورهای غربی همچنان به واردات نفت ارزان قیمت روسیه (که با تخفیف زیاد و تقبل هزینه حمل و نقل و بیمه همراه است)، ادامه می دهد. مقامات هندی در پاسخ به سرزنشهای صورت گرفته مدعی اند هند کمتر از 2 درصد از نفت خود را از روسیه تامین می‌کند و کل خرید یک ماهه هند تنها معادل یک روز خرید نفت اتحادیه اروپا از روسیه است. 

بر اساس محاسبات رویترز، پالایشگاههای هندی در دو ماهه پس از درگیری روسیه و اوکراین،  بیش از دو برابر کل سال 2021 نفت خام از روسیه خریداری کرده اند. (ظاهرا این شرکتها در طی این دوره حداقل 40 میلیون بشکه نفت خام سفارش داده اند که قرار است تا ماه ژوئن به مقصد هند بارگیری شود.) این درحالی است که کل نفت خام خریداری شده توسط هند از روسیه در سال 2021 تنها حدود 16 میلیون بشکه بوده است.

همزمان رسانه‌ها اعلام کرده اند هند نفت اورال روسیه را از آخرین مناقصه خود حذف کرده است. پالایشگاه بزرگ هند به فعالان بازار اطلاع داده است که نفت خام داس، یوجین آیلند، تاندرهوس و اورال که نفت خام با گوگرد بالاست دیگر در فهرست مناقصات این شرکت نخواهد بود. حذف نفت روسیه از مناقصه نیز به آن دلیل بوده که دهلی نو استراتژی خرید خود را از مناقصه (tender) به معامله بر اساس مذاکرات تغییر داده است تا تخفیف های بیشتری را از روسیه دریافت کند.

2. جبران کسری تجاری

تجارت دو جانبه در حال حاضر به شدت به نفع روسیه است. در سال مالی 2022-2021 از مجموع تجارت سالانه حدود 11.86 میلیارد دلاری، صادرات روسیه به هند حدود 8.68 میلیارد و واردات آن از هند تنها 3 میلیارد دلار بوده است.[3] هند مکانیسم روبل- روپیه را فرصتی برای افزایش صادرات خود به روسیه و بهبود تراز تجاری اش با آن کشور می‌بیند.

برای اجرای سازوکار روپیه-روبل، واردکنندگان هندی مبلغ کالا را به حساب بانک های روسی در هند پرداخت می‌کنند و آنها نیز به نوبه خود این پرداخت را به روبل به صادرکنندگان روسی انجام می دهند. اما از آنجایی که واردات هند بیشتر از صادرات آن است، تنها راهی که بانک‌های روسی می‌توانند از شر روپیه‌های انباشته خود خلاص شوند، صادرات بیشتر هند است.

روسیه به دلیل تحریم های غرب، در حال حاضر بخش عمده وارداتش را از چین انجام می دهد، لذا ظرفیت زیادی برای تهیه اقلام مورد نیاز آن کشور از هند از جمله، دارو و تجهیزات پزشکی وجود دارد.[4]

[1] Switch Trading

[2] Smithsonian Agreement

[3] صادرات عمده هند به روسیه شامل داروها، تلفن‌های همراه و غذاهای دریایی است. واردات کلیدی هند از روسیه شامل نفت خام، زغال سنگ، کود و جواهرات و تجهیزات نظامی است.

[4] روسیه یک بازار کلیدی صادرات دارویی برای هند است که پس از ایالات متحده، آفریقای جنوبی و بریتانیا در رتبه چهارم قرار دارد. صنعت داروسازی هند 600 میلیون دلار از رقم 8.9 میلیارد دلار واردات دارویی روسیه را تامین می‌کند. تا پیش از این 80 درصد نیاز دارویی روسیه از اروپا، عمدتا آلمان و فرانسه تامین می‌شده است.