تغییر اقلیم و سیاست های ترکمنستان در مقابله با آن

ترکمنستان به لحاظ جغرافیایی در منطقه ای گرم و خشک قرار گرفته و با تشدید شرایط اقلیمی، سازگاری در بخش های کشاورزی و مدیریت آب از اولویت های این کشور به شمار می رود. کاشت 100 میلیون درخت طی بیست سال گذشته از اقدامات قابل توجه برای افزایش سازگاری با تغییر اقلیم است.

ترکمنستان با دارابودن منابع عظیم گازی، بیشترین سهم انتشار گازهای گلخانه ای را نیز در این بخش دارد. در بخش کاهش انتشار یکی از اهداف مهم و تعریف شده، کاهش شدت انرژی و شدت کربن (شدت انرژی: میزان انرژی که برای تولید یک واحد تولید ناخالص داخلی استفاده می‌شود. شدت کربن: میزان کربنی که در ازای یک واحد تولید ناخالص داخلی ایجاد می‌شود.) تا سال 2030 است. با توجه به اتکای اقتصادی به منابع درآمدی گاز و برنامه ریزی‌های بلندمدت برای استفاده از ظرفیت های گازی، سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در این کشور بسیار اندک است.

سازگاری با تغییر اقلیم و سیاست های ترکمنستان

80 درصد از منابع آب در آسیای مرکزی از یخچال های طبیعی است. مهمترین رودخانه این منطقه رودخانه آمودریا است که در بخش کشاورزی و نیز به عنوان منبع آب آشامیدنی از آن استفاده می‌شود. بنا بر گزارشات بین المللی تقریبا 30 درصد از یخچال­های طبیعی در این منطقه ذوب شده ­اند و چنانچه دمای هوا به طور مداوم افزایش یابد، در کوتاه مدت خطر افزایش سطح رواناب­ها و در نتیجه وقوع سیلاب­ها را به همراه خواهد داشت و در بلندمدت خشکسالی و کمبود منابع آبی رخ می­دهد.

دریاچه آرال نیز در این منطقه، که در قرون گذشته به عنوان یک مخزن تنظیم کننده آب و هوایی عمل می­کرد و تا حدودی دمای هوا را در منطقه کاهش می­داد، تقریبا خشک شده است.

کشورهای حوزه آسیای مرکزی با توجه به وسعت این منطقه، عمدتا دارای شرایط آب و هوایی و جغرافیایی متفاوتی هستند. ترکمنستان در اقلیمی‌گرم و خشک با منابع محدود آبی قرار گرفته است. در حالی که در دهه 1950، متوسط افزایش سالیانه دما 1.4 درجه سانتی گراد بوده است، پیش بینی می‌شود متوسط سالیانه دما تا سال 2040  افزایش 2 درجه­ای داشته باشد. متوسط بارش سالیانه در ترکمنستان بین 76 تا 380 میلی متر است. حدود دو سوم از مساحت ترکمنستان بیابان یا زمین­های دارای ویژگی بیایانی است و جنگل و تالاب سهم بسیار ناچیزی در جغرافیای این کشور دارد. بیابان وسیع قره قوم (به معنای شن سیاه) مهمترین ویژگی جغرافیایی ترکمنستان است و به همراه کمبود منابع آبی، این کشور را در زمره کشورهای آسیب پذیر در مقابل تغییر اقلیم قرار داده است. ترکمنستان به لحاظ هیدرولوژیکی در پایین دست ایران و افغانستان قرار گرفته است و در همه ادوار تاریخی با موضوع کمبود منابع آبی مواجه بوده است. در زمان حاکمیت اتحاد جماهیر شوروی برای غلبه بر شرایط سخت جغرافیایی، طرح انتقال آب و احداث کانال قره قوم به اجرا درآمد. این کانال همچنان مهمترین منبع آبی برای بخش کشاورزی در ترکمنستان به شمار می رود.

در سال­های اخیر و با تشدید شرایط اقلیمی در این منطقه، دولت ترکمنستان توجه ویژه ­ای به موضوع مدیریت منابع آبی نموده  و در سند استراتژی تغییر اقلیم نیز بخش های اولویتدار برای سازگاری با تغییر اقلیم را سلامت عمومی، کشاورزی و امنیت غذایی و مدیریت آب برشمرده است. از جمله اقدامات ترکمنستان برای افزایش سازگاری با تغییر اقلیم عبارتست از:

• دولت ترکمنستان در سال 2018 با استفاده از زمین­های قابل کشت اتحادیه کشاورزان، برای کشت گندم، پنبه و سایر محصولات کشاورزی، صندوق ویژه زمین کشاورزی را تاسیس نمود. بدین صورت که این زمین­ها به صورت 99 ساله در اختیار تولیدکنندگان محصولات کشاورزی قرار می‌گیرد و 70 درصد از زمین به صورت قرارداد برای کشت گندم و پنبه و سایر محصولات مورد نظر دولت اختصاص می یابد. به شرط اجرای کامل طرح تولید گندم و پنبه، کشاورزان می­توانند زمین­های باقی مانده را برای سایر محصولات زراعی و باغی کشت نمایند. همچنین دولت به بخش قابل توجهی از هزینه­ های تولید گندم و پنبه یارانه ارائه و تجیزات فنی در اختیار تولیدکنندگان قرار می دهد. ثبات قیمت خرید دولت برای پنبه و گندم نیز از جمله سایر اقدامات دولت است.
• در بخش مدیرت منابع آبی، دولت ترکمنستان در سال 2000 اقدام به ساخت دریاچه مصنوعی عصر طلایی (به طول 100 و عرض 20 کیلومتر) و توسعه آن در سال 2019 برای استفاده از ظرفیت کانال قره قوم نمود.
• تحت برنامه ملی جنگل در ترکمنستان، سالیانه 3 میلیون درخت در این کشور کاشته می‌شود و بنابر اعلام موسسه آمار ترکمنستان، طی بیست سال گذشته 100میلیون درخت در این کشور کاشته شده است.
• ترکمنستان در زمان ریاست خود (2019-2017) بر صندوق بین المللی نجات دریای آرال IFAS تلاش نمود حمایت های جهانی برای این موضوع را جلب نماید و توسعه "برنامه ویژه سازمان ملل برای دریاچه آرال" را طرح و پایه گذاری نماید. خشک شدن دریاچه آرال در بخش کشاورزی، محیط زیست و سلامت مردم در استان شمالی ترکمنستان (داش آغوز) اثرات نامطلوبی به همراه داشته است.

در بخش همکاری با نهادهای مالی بین المللی در زمینه تامین مالی پروژه ­های تغییر اقلیم، ترکمنستان موفق شده سه پروژه از طریق صندوق سازگاری و تسهیلات جهانی محیط زیست به شرح ذیل، به انجام برساند:

• رسیدگی به خطرات تغییر اقلیم برای سیستم­های کشاورزی در ترکمنستان (تامین مالی به مبلغ 3 میلیون دلار از صندوق سازگاری)
• بهبود بهره وری انرژی در بخش ساختمان‌های مسکونی
• انرژی­های تجدید پذیر در مدیریت منابع آب (تامین مالی دو پروژه جمعا 10 میلیون دلار از تسهیلات جهانی محیط زیست)

انتشار گازهای گلخانه ای در ترکمنستان

ترکمنستان دارای منابع عظیم گازی است و یکی از صادرکنندگان بزرگ گاز در دنیا به شمار می رود. آمارهای تخمینی درباره ذخایر گاز ترکمنستان از 8 تریلیون متر مکعب تا بیش از 20 تریلیون متر مکعب متفاوت است. این کشور در سال 2015 به موافقتنامه پاریس  پیوست و در سال 2016 آن را به تصویب داخلی رساند. بر همین اساس ترکمنستان در گزارش مشارکت ملی داوطلبانه خود اهداف بخش کاهش انتشار گازهای گلخانه­ای را در دو بخش مشروط و غیرمشروط برای بازه زمانی 2030-2020 ارائه نمود.

اهداف غیرمشروط:

• نرخ رشد انتشار گازهای گلخانه ای کمتر از نرخ رشد تولید ناخالص داخلی
• کاهش شدت انرژی و شدت کربن تولید ناخالص داخلی
• افزایش میزان انتشار تا سطح پیش بینی 135.8 میلیون تن در سال و در ادامه آن تثبیت این میزان انتشار

هدف مشروط:

• به صفر رساندن رشد انتشار گازهای گلخانه ­ای و سیر کاهشی آن در صورت فراهم شدن حمایت­های مالی و فناوری از سوی کشورهای توسعه یافته

 بر اساس آمارها، میزان انتشار گازهای گلخانه ­ای در سال 2019 در ترکمنستان، معادل 85 میلیون تن CO2 بوده است که سهم انتشار بخش گاز و نفت به ترتیب حدود 62 و 22 میلیون تن و سایر بخش­ها 1 میلیون تن گزارش شده است. بر اساس پیس بینی‌ها، انتشار گازهای گلخانه ای در سال 2030 در ترکمنستان، 4 برابر انتشار سال 2000 و 2 برابر انتشار در سال 2012 خواهد بود. همچنین شدت کربن و شدت انرژی تولید ناخالص داخلی در ترکمنستان در سال 2012 به ترتیب 53 و 57 درصد نسبت به سال 2000 کاهش داشته است.

در سال­های پس از استقلال، با توجه به اینکه منابع گازی مهمترین منبع درآمد ترکمنستان بوده، تلاش برای استخراج و توسعه ظرفیت های منابع گازی صورت گرفته است، اما آمارهای دقیقی از سوی مراجع دولتی ترکمنستان در رابطه با اقدامات کاهش انتشار گازهای گلخانه ­ای به خصوص در حوزه گاز، نفت و صنایع مرتبط ارائه نمی‌شود. به طور مثال، بر اساس نخستین گزارش ملی تغییر آب و هوا، در سال 1998 حدود 2 الی 2.5 میلیارد متر مکعب گاز به صورت فلر یا تخلیه می­ شده است، در حالی که در سال 2006، 40 درصد از گازهای فلر برای تولید گاز مایع در پالایشگاه ترکمن باشی مورد استفاده قرار گرفته است، اما آمارها و اطلاعات دقیقی از اقدامات در سال های پس از آن در دسترس نیست.

با توجه به اقلیم جغرافیایی ترکمنستان و امکان استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی، اقدام جدی در زمینه بهره گیری از این نوع از انرژی‌ها صورت نگرفته است. قیمت انرژی به ویژه گاز طبیعی به صورت یارانه ای است و به دلیل سیاست های اقتصادی- اجتماعی بلند مدت و ذخایر فراوان گاز طبیعی و رشد ظرفیت تولید برق با استفاده از گاز طبیعی، پیش بینی می‌شود سهم انرژی‌های تجدید پذیر در ترکیب سبد انرژی این کشور تا سال 2030 کمتر از یک درصد باشد. هر چند در تاریخ 24 مارس 2021، "قانون ترکمنستان برای منابع انرژی‌های تجدیدپذیر" لازم الاجرا شد و انتظار می رود توسعه بخش انرژی‌های تجدیدپذیر مطابق با این قانون و استراتژی ملی پیگیری شود.

ترکمنستان نیز مانند بسیاری از کشورهای در حال توسعه دچار وابستگی به مسیر شده است. تولید محصولات کشاورزی آب بر (مانند پنبه) که از دوران اتحاد جماهیر شوروی در این منطقه پایه گذاری شده بود، با وجود سی سال استقلال سیاسی همچنان آثار خود را در بخش های مختلف سیاستگذاری نشان می دهد و با وجود عدم منابع آبی کافی، این صنعت یکی از مهمترین صنایع ترکمنستان به شمار می ورد. در واقع در این دسته از کشورها، آثار سوء مدیریت منابع آبی مشاهده می‌شود که با تغییرات اقلیمی طبیعی و جغرافیایی متفاوت است.

با وجود اینکه سهم ترکمنستان در انتشار گاز دی اکسید کربن در جهان، به عنوان یکی از مهمترین گازهای گلخانه­ای، حدود 0.2 درصد است و در مقایسه با برخی کشورهای صنعتی سهم اندکی به شمار می رود، اما انتشار گازهای گلخانه­ ای حاصل از صنایع نفت و گاز، این کشور را همانند سایر کشورهای با منابع نفتی و گازی، در آینده نه چندان دور تحت فشارهای بین المللی برای کاهش انتشار قرار خواهد داد.

عدم تنوع اقتصادی کافی در اقتصاد ترکمنستان، تاب آوری این کشور در مواجهه با تغییرات اقلیمی در هر دو بخش سازگاری و کاهش انتشار را کاهش می دهد. هر چند برخی اجرای پروژه دریاچه مصنوعی عصر طلایی را برای کشاورزی در بخش قره قوم مناسب ارزیابی می­کنند، اما مخالفان معتقدند که با تبخیر زیاد آب در بیابان عملا بخشی از منابع آبی از دسترس خارج می­شود. وزیر امور خارجه ترکمنستان در سال 2014 در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، پیشنهاد میزبانی مرکز منطقه ای فناوری‌های تغییر اقلیم را طرح نمود.

از جمله مهمترین منشاهای خارجی گرد و غبار در استان­های خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان، ریزگردهای حاصل از تغییرات اقلیمی، خشکسالی، استفاده نامناسب از منابع آبی در منطقه بیابانی قره قوم است.

 

 منابع:

• INDC of Turkmenistan
• GCF.org
• Adaptationfund.org
• Ourworldindata.org
• Turkmenistan Climate Facts & Policy
• Tackling Climate Change in Turkmenistan- COP26- British Embassy in Ashgabat – March 2021
• Ministry of Foreign Affairs of Turkmenistan