ظرفیت های بندری کشور عراق با تأکید بر پروژه بزرگ بندری فاو

عراق تقریباً محصور در خشکی سعی دارد تا با اجرای پروژۀ بندر بزرگ فاو به مساحت 54 کیلومتر تا سال 2038 رؤیای دیرینه و هدف آرمانی خود مبنی بر دسترسی به آبهای آزاد را محقق سازد . باتوجه به اینکه این کشور در حال حاضر عمدۀ اقلام موردنیاز خود را از طریق بنادر کشورهای خلیج فارس و یا از طریق زمینی از کشورهای ایران و ترکیه وارد می‌کند، بدون شک اجرای این پروژه، قدرت مانور بیشتری را جهت کاهش وابستگی عراق به کشورهای همسایه، متنوع سازی واردات و رونق اقتصادی در اختیار این کشور قرار خواهد داد.

 معرفی بنادر عراق:

عراق یک کشور تقریباً محصور در خشکی است که به صورت محدود به آبهای آزاد دسترسی دارد. استان بصره تنها استان عراق است که این دسترسی را از طریق پنج بندر تجاری و صنعتی المعقل، خور الزبیر، ابوفلوس و ام قصر شمالی و جنوبی محقق می سازد. به جز بندر فاو که همچنان در دست احداث بوده و طرحهای بلندمدت و بلندپروازانه ای در آن در دست اجراست، سایر بنادر عراق در کنار کانال های حمل و نقل داخلی و در آبهای داخلی این کشور قرار دارند و به دلیل عمق کم آبها و باتلاقی بودن، برای تردد و پهلوگیری نفتکش ها مناسب نبوده و قادر به تأمین نیازهای تجاری این کشور نیستند و از این رو عراق ناگزیر است جهت تأمین نیازهای خود به بندرهای خلیج فارس و بویژه بنادر کویت تکیه کند و یا اقلام مورد نیازش را از طریق زمینی از کشورهای همسایه خود نظیر ایران و ترکیه وارد کند. گفتنی است در حال حاضر، عراق حدود 80٪ از نفت خود را ازطریق بنادر بصره در خلیج فارس صادر می‌کند. در این مطلب ، تلاش گردیده تا ضمن معرفی مختصر بنادر عراق و ظرفیتهای آنان، اهمیت و چشم انداز آینده بندر بزرگ فاو و تأثیر این پروژه بر روابط اقتصادی دو کشور از منظر سیاسی و اقتصادی مورد تحلیل قرار گیرد.

1- بندر ام قصر: مهمترین بندر عراق به حساب می آید. دارای دو اسکله است. اسکله قدیمی متشکل از 8 لنگرگاه و اسکله جدید متشکل از 13 لنگرگاه می‌باشد که قابلیت پهلوگیری کشتی‌های حامل کانتینرها و کالاهایی چون حبوبات، سولفور ( گوگرد ) و مسافر را دارد. حداکثر ظرفیت تخلیه این بندر، 8.850 (هشت میلیون و هشتصد و پنجاه هزار ) تن در سال می‌باشد. ظرفیت انبارهای آن بالغ بر 614000 (ششصد و چهارده هزار) تن در سال می‌باشد. اندیشه ساخت و احداث این بندر به سال 1960 میلادی برمی‌گردد؛ یعنی زمانی که حجم تجارت خارجی بعد از سال 1958 رو به افزایش بود. علاوه بر این یک عامل بیرونی دیگر که به ساخت آن منجر گردید، عمق آبهای این منطقه بود که امکان احداث چنین بندری را میسر می ساخت؛ چرا که اجازه پهلوگیری کشتی‌های بزرگ با محموله‌های سنگین را می داد. بندر ام قصر در منتهی الیه جنوب خور الزبیر و در محل تلاقی خور عبدالله واقع شده و از ورودی شهر بصره  66 کیلومتر فاصله دارد. کار احداث سه اسکله بتونی در سال 1964 با 9.7 متر عمق به پایان رسید. شرکت مجری طرح، توجه ویژه ای به توسعه و گسترش بندر کرده است و قبلاً یکی از اسکله‌ها را برای صادرات گوگرد طراحی نموده است. گوگرد از منطقه مشراق به اسکله منتقل می‌گردد و با یک تسمه نقاله خودکار به طول بیش از یک کیلومتر و حداکثر ظرفیت بارگیری (1500 تن در ساعت) از محل ذخیره در اسکله به کشتی‌ها منتقل می‌گردد. طرحهای توسعه بندر شامل: ساخت اسکله برای حمل کانتینرهای معمولی به طول (250) متر و عرض (35) متر مجهز به یک دستگاه بارانداز با ظرفیت تخلیه کانتینرهای 40 تنی و احداث ده اسکله تجاری جدید در رودخانه ام قصر می‌باشد.

گفتنی است اجرای فاز چهارم بندر مبارک کویت (واقع در ساحل شرقی جزیرۀ بوبیان)، می‌تواند بر موقعیت فعلی بندر ام قصر عراق تأثیرات منفی داشته باشد؛ بدین علت دولت عراق نگران بود اجرای این فاز منجر به ترافیک شدید کشتی‌ها در این مسیر شده و باعث باریک ترشدن کانال و سخت شدن دسترسی کشتی‌ها به بندر ام قصر گردد.

2- بندر خورالزبیر: این بندر در 20 کیلومتری شمال بندر ام قصر واقع شده، یک بندر صنعتی است که در زمینه واردات و صادرات کودهای شیمیایی، مواد پتروشیمی و سنگ آهن از طریق تجهیزات تخصصی که برای این اهداف طراحی شده، تخصص دارد و متشکل از 12 لنگرگاه (بارانداز) و همچنین انبارهای ویژه برای ذخیره کالاهای خاص و کالاهای معمولی می‌باشد. طول اسکله بندر حدود (2650 متر)، ظرفیت کل بندر در حدود (شش میلیون تن در سال) و ظرفیت ذخیره بندر در حدود (590 هزار تن در سال) می‌باشد.

3- بندر المعقل: این بندر در مرکز استان بصره و در سواحل اروند رود  واقع شده و یکی از قدیمی ترین بنادر در منطقه خلیج فارس است. در سال 1919 تأسیس شد و تا قبل از شروع جنگ ایران و عراق در سال 1980، بندر اصلی عراق بود و کالاهای مختلفی را وارد می‌کرد. این بندر در حال حاضر از (11 اسکله) تشکیل شده که ظرفیت آن (2.750 میلیون تن در سال) تخمین زده می‌شود، در حالی که ظرفیت ذخیره سازی (750 هزار تن در سال) برآورد می‌گردد. به دلیل شرایط خاص کشور عراق، این بندر تقریباً به طور کامل غیرفعال است؛ اما به دلیل قرار گرفتن این بندر در مرکز استان، بهره برداری از آن می‌تواند باعث ایجاد یک جنبش عظیم اقتصادی و بویژه باعث کاهش میزان بیکاری در استان بصره شود و از این رو همچنان دارای اهمیت زیادی است.

4- بندر ابوفلوس: این بندر در مسیر کشتیرانی رودخانه اروند رود  و در فاصله حدود 60 کیلومتری جنوب بندر المعقل واقع شده و شامل سه اسکله است که برای دریافت انواع محموله‌های مختلف استفاده می‌شود. بندر در حال حاضر به طور عادی کار می‌کند و در درآمدزایی و برآورده ساختن نیازهای تجاری کشور نقش دارد. ظرفیت بندر در حال حاضر 750 هزار تن در سال برآورد می‌گردد.

5- بندر فاو: اگرچه عراق در حال حاضر دارای چهار بندر در استان بصره می‌باشد، اما بندر اصلی که عراق از سالها پیش با سرمایه گذاری در آن قصد دارد از ظرفیت آن جهت افزایش ترافیک تجاری و ارتقاء رشد اقتصادی خود بهره گیرد و از دیرباز یکی از رؤیاهای دیرینه و یکی از اهداف آرمانی عراق بوده، بندر بزرگ فاو است که درصورت تحقق این پروژه، قادر خواهد بود چهار برابر بنادر موجود عراق، برای این کشور درآمدزایی داشته باشد. این بندر در شبه جزیره فاو در جنوب استان بصره واقع شده و ظرفیت تخمینی آن 99 میلیون تن در سال خواهد بود.

بندر فاو از اهمیت ویژه ای در توسعه اقتصاد عراق برخوردار بوده وتحقق آن، باعث تقویت موقعیت شهر بصره به عنوان پایتخت اقتصادی عراق و همچنین ارتقاء زندگی و معیشت اقتصادی مردم این شهر خواهد شد.

یکی از ویژگی‌های بارز بندر فاو موقعیت راهبردی آن است، زیرا برخلاف سایر بنادر که در کنار کانال های حمل و نقل داخلی قرار دارند، این بندر به خلیج فارس مشرف است نه اروندرود. با این وجود، این بندر یک رؤیای بزرگ عراقی است که علیرغم تغییر چندین وزیر حمل و نقل در دولتهای مختلف، تاکنون تحقق نیافته است.

سابقه این پروژه به بعد از جنگ جهانی دوم برمی‌گردد. در دهه هفتاد میلادی مجدداً اجرای آن مطرح شد و اولین گام جدی و عملیاتی برای اجرا در دهۀ هشتاد میلادی آغاز شد. با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه کشورمان، اجرای این پروژه متوقف شد تا اینکه پس از سال 2003 میلادی، شرکتهای بزرگ سرمایه گذار جهت اجرای مجدد پروژه به عراق آمدند.

ایده اجرای پروژه بندر بزرگ فاو پس از طرح پیشنهادی شرکت ایتالیایی که شامل یک برنامه جامع حمل و نقل و ازجمله ایجاد بندری در دریای آزاد می‌شد، شکل جدی تری به خود گرفت و کار مطالعه امکان سنجی پروژه با کمک بلاعوض دولت ایتالیا انجام پذیرفت. متعاقباً دولت عراق با انعقاد قراردادی با یک کنسرسیوم مشاوره ای ایتالیایی در سال 2010، کار طراحی پروژه بندر بزرگ فاو را با هزینه 46 میلیون یورو به این کنسرسیوم سپرد، اما به دلیل عدم تأمین مالی به موقع، این کار با یک سال و نیم تأخیر انجام شد. بالأخره در اواخر سال 2012، دولت عراق با امضای یک قرارداد 204 میلیون یوروئی، کار اجرای موج شکن شرقی بندر به طول 8 کیلومتر را به یک شرکت یونانی سپرد و پس از آن نیز در سال 2013، شرکت کره ای دوو برندۀ مناقصۀ اجرای پروژه موج شکن غربی به طول 16 کیلومتر و به ارزش 511 میلیون یورو گردید. بخشهای دیگر پروژه شامل حفاری در عمق دریا و ایجاد یک کانال کشتیرانی، ایجاد جاده دسترسی به بندر، ایجاد اسکله به طول 2 کیلومتر و ... می‌گردد. شرکتهای خارجی در حال حاضر در حال احداث یک تونل زیر آبی به طول 2 کیلومتر از فاو تا ام القصر هستند و دو شرکت عراقی به نامهای الدویب و براق الخیر  با شرکتهای خارجی همکاری دارند.

 طبق برنامه پیش بینی شده در طراحی اولیه، قرار بود پروژه بندر فاو تا سال 2038 به مرحلۀ بهره برداری برسد، اما با تغییرات بلندپروازانۀ ایجادشده در طراحی ازسوی وزارت حمل و نقل عراق و توسعه سایز پروژه از 12 کیلومتر مربع به 54 کیلومتر مربع، پیش بینی احداث حدود 100 اسکله برای تخلیه و بارگیری انواع مختلف محموله‌ها، ایجاد نیروگاه برق، ایستگاههای آب شیرین کن، ایجاد یک  محوطه کانتینری به مساحت بیش از یک میلیون مترمربع، یک حیاط چندمنظوره به مساحت 600000 مترمربع، ایجاد پالایشگاه برای تولید فرآورده‌های نفتی، کارخانه پتروشیمی، فرودگاه و ایستگاه راه آهن، عملاً مردم عراق برای افتتاح این پروژه کلان، می‌بایست دهها سال دیگر نیز انتظار بکشند. طبق برنامه زمانبندی در طرح اولیۀ بندر، قرار است فاز اول توسعه بندر بزرگ فاو تا سال 2018 و فاز دوم آن تا سال 2028 و فاز سوم تا سال 2038 اجرایی شوند. دولت عراق امیدوار است تا زمان اجرای پروژه، در بسیاری از کالاها نظیر گندم، برنج، شکر و خرما به خودکفایی و حتی مازاد تولید برسد تا از این بندر به عنوان قطب صادرات خود استفاده نماید.

همچنین در طرح کلان فوق، اتصال بندر فاو به جاده‌های منتهی به خور الزبیر و ام قصر و سپس به صفوان جهت تضمین روان سازی مسیر کامیون‌ها پیش بینی شده است. علاوه بر این، پروژه اتصال راه آهن بصره به منطقه فاو از سوی یک شرکت آلمانی در دست اجراست. دولت عراق درنظر دارد در پشت بندر مشرف به سواحل خلیج فارس اقدام به احداث یک شهر یکپارچه نماید و بدین منظور به حدود 12 هزار نفر کارمند نیاز دارد.