مدیریت پسماند و اقتصاد چرخشی در ازبکستان: گام‌های ۲۰۲۴ در مسیر توسعه پایدار

در سال ۲۰۲۴، ازبکستان وارد مرحله‌ای از تحول زیست‌محیطی شد که در دوره‌های گذشته کمتر دیده بود. این تحول با تأسیس آژانس توسعه مدیریت پسماند و اقتصاد چرخشی و تخصیص بیش از 160 میلیون دلار آغاز شد، اما اهمیت واقعی آن در جنبه‌ راهبردی و سیاست‌گذاری بلندمدتی است که تابستان ۲۰۲۵ با پوشش گسترده جلسه بررسی گسترش بازیافت زباله توسط Kun.uz برجسته شد. ازبکستان اکنون به جایگاه تازه‌ای رسیده؛ جایی که مدیریت پسماند دیگر صرفاً یک چالش شهری یا محیط‌زیستی نیست، بلکه عنصری مرکزی در ساختار توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور به شمار می‌رود.

سرمایه‌گذاری و ساختار نهادی جدید

طی سه سال پیش از ۲۰۲۵، ازبکستان بیش از 2 تریلیون صوم به پروژه‌های مدیریت پسماند اختصاص داده است؛ این سرمایه‌گذاری بی‌سابقه در تاریخ معاصر این کشور است. در سال ۲۰۲۴، آژانس مدیریت پسماند و اقتصاد چرخشی تاسیس شد، نهادی که تخصص، هماهنگی میان نهادی و راهنمایی سیاست‌ها را در خود ترکیب می‌کند. این آژانس مسئول تدوین استانداردها، اعمال سیاست‌های مالیاتی، نظارت بر بهره‌برداری پروژه‌ها و هماهنگی با شهرداری‌ها و نهادهای محلی است.

در این چارچوب، بیش از ۱۲۰۰ واحد تجهیزات مدرن شامل کامیون‌های جمع‌آوری هوشمند، دستگاه‌های فشرده‌سازی و تفکیک هوشمند زباله وارد کشور شده‌اند. سطح دسترسی مردم به ایستگاه‌های جمع‌آوری محلی از کمتر از ۳۰ ٪ به بیش از ۶۰ ٪ شهرها ارتقاء یافته و دقیقاً با هدف تفکیک از مبدأ پیاده‌سازی شده است. این تحول نهادی را می‌توان با مدلی که پس از ۲۰۱۰ در کشورهای اروپای مرکزی به اجرا درآمد—جایی که نهادهای جدید با قدرت قانونی بالا و ساختار شفاف تأسیس شدند—مقایسه کرد و در عرض پنج سال نرخ بازیافت را دو یا سه برابر کردند.

علاوه بر این، ورود ۲۰۰ شرکت خدمات بهداشتی و ۲۹۰ شرکت بازیافت به طور رسمی ثبت‌شده، نشان‌دهنده ایجاد بازار رقابتی در زیست‌بوم پسماند است. این شرکت‌ها با معافیت از مالیات اجتماعی، معافیت گمرکی برای واردات تجهیزات و حمایت از دسترسی به خطوط اعتباری بانک‌های توسعه به فعالیت خود ادامه می‌دهند. این مشوق‌های منطبق با تجربه کشورهای موفق آسیای شرقی و اروپایی نظیر لهستان یا جمهوری چک بوده است.

 

وضعیت تولید و بازیافت زباله در ۲۰۲۴

در سال ۲۰۲۴، ثبت رسمی نشان داد که ازبکستان نزدیک به ۱۴.۸ میلیون تن زباله خانگی تولید کرده است. از این مقدار، تنها ۹۰۰٫۵۰۰ تن—معادل ۶.۱ ٪—بازیافت شده‌اند. در مقایسه، میانگین اتحادیه اروپا در همین سال به حدود ۴۸ ٪ و در چند کشور پیشرفته مثل آلمان، اتریش و هلند به حدود ۶۵–۷۰ ٪ نزدیک است. این شکاف عمیق، نمایانگر سطح زیرساخت و فرهنگ شهروندی است که لازم است به سرعت ارتقاء یابد.

جزء‌سنجی ترکیب زباله‌ها نشان داد که تقریبا ۲۵ ٪ کل پسماندها شامل مواد قابل‌بازیافت مانند کاغذ، پلاستیک، شیشه، فلز و منسوجات هستند. فعال‌سازی این بخش می‌تواند سالیانه حدود یک تریلیون ارزش مواد اولیه ایجاد کند.

همچنان قابل ذکر است که ظرفیت پردازش بازیافت‌خانه‌ها و جمع‌آوری، در بسیاری از استان‌ها به ویژه در مناطق روستایی و نیمه‌روستایی بسیار محدود است. این واقعیت نیاز به توسعه زیرساخت یکسان در تمام کشور را برجسته می‌سازد.

 

پروژه‌های تولید انرژی از پسماند

در سال ۲۰۲۴، دولت برنامه‌ای گسترده برای احداث هشت نیروگاه تبدیل زباله به انرژی (WtE) را تصویب کرد.این نیروگاه‌ها با سرمایه‌گذاری حدود ۱.۳ میلیارد دلار، قرار است ۴.۷ میلیون تن زباله را به صورت سالانه پردازش و ۲.۱ میلیارد کیلووات‌ساعت برق تولید کنند—که رقمی در حدود ۳ ٪ از تولید کنونی برق کشور (حدود ۷۰ میلیارد کیلووات‌ساعت) است. این اقدام تأمین‌کننده تأثیر اقتصادی و زیست‌محیطی قابل‌توجهی است.

تأثیرات زیست‌محیطی این برنامه قابل توجه است: صرفه‌جویی سالانه ۱۵۲ میلیون متر مکعب گاز طبیعی و کاهش ۲.۴ میلیون تن انتشار CO₂، معادل انتقال از وضعیت مصرف گاز فسیلی به تأمین انرژی پاک‌تر. این پروژه‌ها همچنین انتظار می‌رود بیش از ۱۲۰۰ شغل مستقیم ایجاد کنند و فشار وارده بر محل‌های دفن زباله را تا پنج برابر کاهش دهند. از منظر مقایسه‌ای، ترکیه در سال ۲۰۲۳ با ۱۲ کارخانه فعال WtE توانسته است بیش از ۲ میلیون تن زباله را پردازش نماید—عدد متوسطی که نشان می‌دهد ازبکستان می‌تواند در همین گستره یا فراتر عمل کند.

اینجا باید به پروژه شرکت آمریکایی Sayar Green نیز اشاره کرد، که در سال ۲۰۲۴ با حمایت‌های دولت و شراکت بخش خصوصی آغاز شده است. این پروژه در دو فاز اجرا می‌شود: فاز اول تا ۲۰۲۵ با ظرفیت پردازش ۶۰۰۰ تن زباله پزشکی و تولید ۲۰ گیگاوات‌ساعت برق و فاز دوم (۲۰۲۶ تا ۲۰۳۰) با سرمایه‌گذاری ۱۰۸ میلیون دلار و ظرفیت ۹۰,۰۰۰ تن زباله و ۳۰۰ گیگاوات‌ساعت برق. چنین پروژه‌هایی علاوه بر مزایای اقتصادی، باعث انتقال تکنولوژی و توانمندسازی نیروی کار متخصص خواهند شد.

 

چالش‌های بخش بازیافت پلاستیک

در سال ۲۰۲۲، حدود ۱۰.۳ ٪ از زباله‌های شهری—یعنی چیزی نزدیک به ۱.۰۵ میلیون تن—تنها ضایعات پلاستیکی بوده‌است، رشدی معادل ۱۵۰ ٪ نسبت به سال ۲۰۱۳. این رقم به‌وضوح نیاز سریع به گسترش ظرفیت بازیافت پلیمرها را نشان می‌دهد؛ چرا که خط تفکیک از مبدأ، کارخانه‌های تفکیک PET، پلی‌اتیلن، و پلی‌پروپیلن هنوز به حد کافی سرمایه‌گذاری نشده‌اند.

در مقایسه، کشورهای پیشرفته مانند کره جنوبی و ژاپن بیش از ۷۰ ٪ ضایعات پلاستیکی را بازیافت می‌کنند، معمولاً با کمک سیستم‌های اجباری «بازگشت ظرف» و مالیات‌های سهم‌گیر. برای ازبکستان، اعمال چنین سیاست‌هایی—همراه با حمایت دولت در تأسیس خطوط تفکیک مکانیزه—می‌تواند به تحول در بخش پلاستیک منجر شود.

همچنین در این زمینه برنامه‌هایی از جمله «بازیافت اجباری» برای تولیدکنندگانی که از پلاستیک استفاده می‌کنند (مانند بسته‌بندی کالا) پیشنهاد شده‌است؛ ترکیبی که در کشورهای اتحادیه اروپا نتایج مثبتی داشته است.

 

روند رو به رشد زباله‌های الکترونیکی

گزارش National E-waste Monitor 2024 نشان می‌دهد که حجم زباله الکترونیکی ازبکستان از حدود ۱۴۰ هزار تن در ۲۰۱۹ به بیش از ۱۶۵ هزار تن در ۲۰۲۴ رسیده‌است. در صورت ادامه روند رشد (حدود ۵ هزار تن در سال)، پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰ به ۲۶۸ هزار تن برسد. زباله‌های الکترونیکی، به‌ویژه باتری‌ها و قطعات مدار چاپی، در صورت مدیریت نادرست می‌توانند منابع قابل‌توجهی از فلزات سنگین را روان‌آب کرده و خطرات زیست‌محیطی و بهداشتی جدی پدید آورند.

در کشورهای اتحادیه اروپا، نرخ جمع‌آوری e-waste به بیش از ۴۲ ٪ رسیده، در حالی که در ژاپن این عدد بیش از ۵۴ ٪ است. کلید این موفقیت، اجرای برنامه‌هایی مانند «مسئولیت توسعه‌یافته تولیدکننده» (EPR)، بازیافت رایگان برای مصرف‌کنندگان، و شبکه جمع‌آوری گسترده است. برای ازبکستان، پیاده‌سازی قانونی مشابه، همراه با زیرساخت‌های تخصصی، ضروری به نظر می‌رسد.

 

فرهنگ‌سازی و آینده‌نگری

دولت ازبکستان اقدام به تدوین یک برنامه دوساله کرده تا همه نهادهای اجتماعی و محلات به ظروف تفکیک‌پذیر زباله تجهیز شوند. هم‌زمان، آموزش محیط‌زیستی از مهدکودک تا دبیرستان با محتوای تفکیک زباله، اهمیت بازیافت و اثرات زیست‌محیطی زباله‌های دفنی، در دستور کار قرار گرفته است.

تجربه کره جنوبی در طی ۱۵ سال نشان داده که نرخ تفکیک از ۲۸ ٪ به ۷۵ ٪ رسیده است. این تحول ناشی از ترکیب آموزش، تلاش رسانه‌ای، مقررات الزام‌آور و شاید مهم‌تر از همه، مشارکت عمومی مداوم است. در ازبکستان، اگر این برنامه‌ها با مشارکت رسانه‌ها، سازمان‌های مردم‌نهاد و فعالان محیط‌زیست همراه شود، می‌تواند تغییر واقعی در رفتار شهروندی ایجاد کند.

علاوه بر این، مسابقات بین مدارس، برنامه‌های محلی دوستدار محیط‌زیست، و پشتیبانی محلی برای ایده‌های خلاق در بازیافت می‌تواند به ایجاد یک فرهنگ چرخشی در نسل آینده منجر شود.

 

منابع:

-Reuters. “Uzbekistan Announces $1.3 Bln in Waste-to-Energy Projects.” Reuters, October 21, 2024. Reuters
- EnergyNews.pro. “Uzbekistan Invests $1.3 Billion in Waste-to-Energy Projects.” EnergyNews.pro, October 22, 2024. energynews.pro
- Gov.uz. “Waste Recycling in Uzbekistan: A Step towards a ‘Green’ …” Gov.uz, March 1, 2025. O‘zbekiston Respublikasi Hukumat portali
- GlobalFlowControl.com. “Uzbekistan Approves Six Waste-to-Energy Plants to Advance Sustainability Goals.” Global Flow Control, March 27, 2025. Global Flow Control
- Invest.miit.uz. “Uzbekistan Launches Waste-to-Energy Projects in Partnership with Foreign Investors.” MIIT Uzbekistan, April 3, 2025. invest.miit.uz
- LaotianTimes via PR Newswire. “Global Waste-to-Energy Leader SUS ENVIRONMENT Supports Uzbekistan’s Sustainable Development.” Laotian Times, April 28, 2025. Laotian Times
- Daryo.uz. “Uzbekistan Generates 14 Mn Tons of Waste Annually …” Daryo.uz, October 21, 2024. Daryo.uz
- Recycling International. “Investment Surge Ringing in Green Future for Uzbekistan.” Recycling International, May 7, 2024. Recycling International
UNITAR. National E-waste Monitor 2024 – Uzbekistan. UNITAR, 2024. E-Waste Monitor+1

-UNDП. Opportunities for Increasing the Ambition and Quality of Uzbekistan’s NDC2. UNDP, November 2024. undp.org
- World Bank. Circular Economy as an Opportunity for Central Asia. World Bank, 2024. documents1.worldbank.org