غنا در میان ۱۰ صادر کننده برتر آفریقایی در تجارت درون قارهای
غنا نه تنها به دلیل موقعیت خود در میان ۱۰ صادر کننده برتر آفریقایی در تجارت درون قارهای از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، بلکه به عنوان نمونه‌ای موفق از اقتصادی که به سوی تنوع بخشی و افزایش ارزش افزوده گام بر می‌دارد، مطرح گردیده است.
در بحبوحه چشم‌انداز متغیر اقتصاد جهانی که با تنش‌های ژئوپلیتیکی، اختلال در زنجیره‌‌های تأمین کالاهای اساسی و موانع تجاری جدید گره خورده است، پارادایم رشد در قاره آفریقا به گونه‌‌ای فزاینده به سمت تقویت تجارت درون منطقهای به مثابه رکنی برای توسعه پایدار و کاهش وابستگی به بازارهای خارجی سوق یافته است. در نسخه ۲۰۲۵ گزارش تجارت آفریقا که با عنوان «تجارت آفریقا در معماری مالی جهانی در حال تغییر» در خلال سی و دومین نشست سالانه بانک صادرات و واردات آفریقا (Afreximbank) در شهر ابوجا، پایتخت نیجریه رونمایی شد، این تحول عمیق را به تصویر می‌کشد و نشان می‌دهد که با وجود فشارهای خارجی، تجارت قارهای با قدرت بیشتری در حال رشد است و کشورها به شکل فزاینده‌ای به دنبال راه حل‌های درون قارهای برای رفع چالشهای خود هستند.
عملکرد تجارت آفریقا در سال ۲۰۲۴
در سال ۲۰۲۴، تجارت آفریقا با رشد چشمگیر ۱۳.۹ درصدی به حدود ۱.۵ تریلیون دلار رسید، که این بهبود قابل توجه پس از کاهش ۵.۴ درصدی در سال ۲۰۲۳ (به سطح ۱.۳۴۱ تریلیون دلار) و رشد بیش از ۲۰ درصدی در سال ۲۰۲۲ (با رسیدن به ۱.۴۱۷ تریلیون دلار) رخ داد. این رشد عمدتاً ناشی از افزایش قیمت نفت و بهبود وضعیت کالاهای غیرنفتی بود، که کسری تجاری قاره را از ۸۸.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ به تنها ۱۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴ کاهش داد و به ثبات اقتصاد کلان منطقه کمک کرد. با این حال، سهم آفریقا از تجارت جهانی در محدوده ۳ درصد ثابت ماند، که تنها اندکی بالاتر از ۲.۸ درصد در سال ۲۰۲۲ است و در مقایسه با سایر مناطق در حال توسعه، رشدی ناچیز محسوب می‌گردد. این وضعیت بر نیاز به سیاست‌ها و ابتکارات جسورانه‌تر در سطوح ملی و قارهای، از جمله تسریع در اجرای توافقنامه تجارت آزاد آفریقا (AfCFTA)، برای تسریع صنعتی‌سازی، ایجاد ارزش افزوده بیشتر، تنوع بخشیدن به منابع رشد و حضور پررنگ‌تر آفریقا در اقتصاد جهانی، به ویژه با توجه به تسلط فزاینده کالاهای فرآوری شده و تولیدی با محتوای فناوری بالا بر اقتصاد جهانی تأکید می‌کند.
صادرات آفریقا و جهش چشمگیر با نقش پررنگ نفت
با توجه به اینکه نفت بیش از ۳۵ درصد از کل سبد صادراتی قاره را تشکیل می‌دهد، افزایش قیمت آن محرک اصلی رشد تجارت در این دوره بود. کشورهای آفریقایی صادر کننده نفت در سال ۲۰۲۴، رشد خیره کننده ۵۱.۲ درصدی را در تجارت کالاهای خود تجربه کردند، در حالی که سال قبل از آن با کاهش ۱۱.۴ درصدی مواجه بودند. همزمان، کشورهای آفریقایی وارد کننده نفت نیز در مقایسه با کاهش ۳.۷ درصدی در دوره پیشین، شاهد بهبود ۴.۲ درصدی در کل تجارت کالاهای خود بودند.
قیمت‌های بالای نفت در طول سال گذشته، عمدتاً به دلیل محدودیت‌های پایدار در زنجیره تأمین و توافق اوپک برای به تأخیر انداختن افزایش تولید بود. علاوه بر این، نگرانی‌ها از تشدید تنش‌ها در خاورمیانه و بروز اختلال در عرضه جهانی نفت، به افزایش بیشتر قیمت‌‌ها دامن زد. به طوری که قیمت نفت در آوریل ۲۰۲۴ به ۹۳ دلار در هر بشکه رسید و بین ماه‌های مه و اوت همان سال به طور متوسط به حدود ۸۲ دلار در هر بشکه کاهش یافت. این تحولات، همراه با افزایش قیمت چندین کالای غیرنفتی بررسی شده توسط بانک صادرات و واردات آفریقا (Afreximbank)، از جمله طلا، آلومینیوم، مس، روی، کاکائو و روغن پالم، به طور قابل توجهی به بازیابی صادرات آفریقا کمک کرد.
سهم اقتصادهای بزرگ در رشد صادرات جهانی آفریقا
در حالی که چندین اقتصاد کوچکتر، عملکرد صادراتی قوی را در دوره مورد بررسی به ثبت رسانده‌اند، پنج اقتصاد بزرگ آفریقا شامل الجزایر، آنگولا، مصر، نیجریه و آفریقای جنوبی، سهم قابل توجهی در افزایش صادرات جهانی قاره داشته‌اند. به طوری که این کشورها در سال ۲۰۲۴ بیش از ۵۶.۶ درصد از کل صادرات جهانی آفریقا را به خود اختصاص دادند. رشد استثنایی در صادرات کشورهای بزرگ تولید کننده نفت، به ویژه آنگولا (۱۳۰.۳ درصد) و نیجریه (۱۱۳ درصد)، محرک اصلی عملکرد چشمگیر صادرات قاره در این دوره بود. این امر نشان می‌دهد که اقتصاد قاره همچنان به درآمدهای نفتی وابسته است، اما با این وجود، این درآمدها فرصتی برای سرمایه‌گذاری در بخش‌‌های دیگر را نیز می‌توانند فراهم می‌کنند.
واردات جهانی آفریقا و بهبود تراز تجاری
در سال ۲۰۲۴، کل واردات آفریقا عملکرد قدرتمندی را به نمایش گذاشت و با ۷.۶ درصد رشد، از ۷۱۴.۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ به ۷۶۹ میلیارد دلار افزایش یافت. این افزایش واردات عمدتاً نشان دهنده رونق تقاضای داخلی و رشد فعالیت‌های اقتصادی در سراسر قاره است. با این حال، افزایش هزینه‌ها، که عمدتاً به دلیل قیمت‌های بالای مواد غذایی و انرژی و همچنین تقویت نرخ برابری دلار آمریکا بود، بر تجارت آفریقا تأثیر گذاشت.
تجارت درون قارهای و معرفی ظرفیت‌های عظیم برای رشد بیشتر
تجارت درون قارهای آفریقا در سال ۲۰۲۴ با رشد قابل توجه ۱۲.۴ درصدی، به ۲۲۰.۳ میلیارد دلار رسید. این بهبود، بازگشتی قدرتمند از کاهش ۵.۹ درصدی سال ۲۰۲۳ به شمار می‌رود و انعطاف‌پذیری ساختارهای اقتصادی آفریقا را در برابر فشارهای خارجی ناشی از افزایش قیمت کالاهای اساسی به نمایش می‌گذارد. با این وجود، این حجم از مبادلات داخلی همچنان تنها ۱۴.۴ درصد از کل تجارت قاره آفریقا را تشکیل می‌دهد؛ رقمی که خود گواهی بر وجود ظرفیت عظیم و مغفول مانده برای رشد بیشتر در این حوزه است. تقویت تجارت درون قارهای می‌تواند به کاهش وابستگی به بازارهای خارجی و افزایش ثبات اقتصادی منطقه کمک کند.
قدرت‌های برتر تجاری آفریقا در سال ۲۰۲۴
در حالی که تجارت درون قارهای در سال گذشته جان تازه‌ای گرفته، بررسی دقیق‌تر داده‌‌ها نشان می‌دهد که این حرکت توسط مجموعه‌ای از کشورهای پیشرو هدایت می‌شود. این ۱۰ کشور بر اساس حجم کل تجارت درون قارهای (صادرات و واردات) در سال ۲۰۲۴ به شرح زیر رتبه‌بندی شده‌اند:
منبع: Afreximbank
عملکرد غنا در تجارت درون قارهای
در میان این قدرت‌های تجاری، غنا با وجود قرار گرفتن در رتبه سیزدهم از نظر حجم ۶ میلیارد دلاری از کل تجارت درون قاره ای، در حوزه صادرات نیز عملکردی درخشان و فراتر از انتظاری را به ثبت رسانده است. این کشور با صادرات ۴.۸۲ میلیارد دلاری معادل ۳.۸ درصد از کل صادرات به مقاصد آفریقایی، جایگاه ششمین صادر کننده بزرگ قاره را پس از اقتصادهای قدرتمندی همچون آفریقای جنوبی (۳۱.۱۲ میلیارد دلار)، نیجریه (۱۵.۷۲ میلیارد دلار)، مصر (۷.۵۸ میلیارد دلار)، آنگولا (۷.۲۹ میلیارد دلار) و کنگو (۷.۱۹ میلیارد دلار) از آن خود کرده است. در مقابل، واردات غنا از سایر کشورهای آفریقایی تنها ۱.۱۷ میلیارد دلار بوده که در این میان، جایگاه بیست و چهارم را به دست آورده است. این امر منجر به مازاد تجاری قابل توجهی در سطح قاره شده و این کشور را به عنوان یک اقتصاد نوظهور و موفق در مسیر تنوع بخشی به کالاهای صادراتی معرفی می‌کند.
این عملکرد تجاری قدرتمند در سطح قاره، با بهبود شاخص‌های کلی تجارت خارجی غنا نیز هم راستا بوده است. به طوری که مجموع صادرات جهانی این کشور با رشد ۱۶.۹ درصدی به ۱۹.۶۸ میلیارد دلار و واردات آن با افزایش ۱۰.۶ درصدی به ۱۸.۳۲ میلیارد دلار رسید که در نهایت، تراز تجاری جهانی مثبت ۴۵۰ میلیون دلاری را برای غنا در سال ۲۰۲۴ به ارمغان آورده است.
این آمارها زمانی اهمیت مضاعف می‌یابند که بدانیم غنا در بحبوحه چالشهای اقتصادی داخلی مانند تورم بالا و کاهش ارزش پول ملی، توانسته است تولید داخلی خود را تقویت نماید و وابستگی به واردات از شرکای آفریقایی را کاهش دهد. این موفقیت، گامی مهم در مسیر توسعه صنایع تبدیلی به منظور افزایش ارزش افزوده کالاها و تنوع بخشی به اقتصاد است؛ هدفی که توافقنامه تجارت آزاد آفریقا (AfCFTA) برای تمام کشورهای این قاره ترسیم کرده است.
نقش نهادهای مالی و توافقنامه‌های مشترک در تجارت آفریقا
موفقیت‌‌های اخیر بدون حمایت یک اکوسیستم مالی و تجاری قوی و هماهنگ امکان‌پذیر نبود. این ساختار جدید بر دو ستون اصلی استوار است که در ادامه به تفصیل به آنها خواهیم پرداخت:
نهادهای مالی: ائتلاف نهادهای مالی چند جانبه آفریقایی (AAMFI)، که در سال ۲۰۲۴ راه‌‌اندازی شد، تا ژوئیه ۲۰۲۴ مبلغ ۶۲ میلیارد دلار برای برنامه‌های تجاری و سرمایه‌گذاری در این قاره متعهد شده است. همچنین بانک صادرات و واردات آفریقا (Afreximbank)، به عنوان یکی از اعضای مؤسس AAMFI، به تنهایی در سال ۲۰۲۳ مبلغ ۱۷.۵ میلیارد دلار پرداخت کرده است. این مداخلات، به ویژه در دوران بحران‌‌های جهانی مانند همه گیری کووید-۱۹ و جنگ روسیه و اوکراین، نقشی حیاتی در حفظ ثبات اقتصادی و تأمین نقدینگی برای تجار و تولید کنندگان آفریقایی ایفا کرده است. این نهادها با ارائه ضمانتنامه‌ها، اعتبارات و تسهیلات، ریسک‌های مرتبط با تجارت درون آفریقا را کاهش داده و آن را برای بخش خصوصی جذاب‌تر کرده‌اند. غنا در این میان فراتر از عرصه تجارت، در تقویت ساختار مالی چند جانبه آفریقا نیز پیشگام بوده است. این کشور به دلیل حمایت قاطع خود از تخصیص ۳۰ درصد از ذخایر ارزی کشورهای عضو اتحادیه آفریقا (AU) به نهادهای مالی چند جانبه این قاره، مورد تمجید قرار گرفته است.
توافقنامه‌های مشترک: پیمان تجارت آزاد آفریقا (AfCFTA) با هدف تقویت یکپارچگی اقتصادی قاره آفریقا، از طریق ابتکار تجارت هدایت شده (Guided Trade Initiative -GTI) گام‌های عملی مؤثری برداشته است. این طرح که در سال ۲۰۲۲ به صورت آزمایشی با ۸ کشور از جمله غنا آغاز شد، اکنون به ۳۸ کشور عضو گسترش یافته و بازارهای بزرگی مانند آفریقای جنوبی و نیجریه را نیز در بر گرفته است و با ساده سازی رویه‌‌های گمرکی و هماهنگ سازی تعرفه‌ها، توانسته است به صورت عملی موانع تجاری را کاهش دهد. در این میان، غنا به عنوان یکی از مقاصد اولیه محموله‌های تجاری تحت این ابتکار، نقش محوری ایفا کرده و کالاهایی مانند باتری از کنیا و قهوه از رواندا را وارد کرده است. همچنین، این کشور به بازاری مهم برای صادرات فرآورده‌‌های نفتی از ساحل عاج و هدفی کلیدی برای شرکت‌های تجاری مصری تبدیل شده است. این تحولات نشان دهنده نقش فعال غنا در عملیاتی سازی AfCFTA و تبدیل آن از یک سند نظری به واقعیتی ملموس در تجارت منطقهای است.
چالشها و فرصت‌های پیش رو
با وجود تصویر امیدوار کننده از رشد تجارت آفریقا، چالشها همچنان پابرجا و جدی هستند. فشارهای تورمی در سراسر قاره مشهود است. در غرب آفریقا نرخ تورم به ۲۳.۷ درصد و در شمال آفریقا به ۲۱.۱ درصد رسید. عواملی چون کاهش ارزش پول ملی، هزینه‌های بالای واردات کالاهای اساسی و بروز ناامنی‌های داخلی در این امر دخیل بوده‌‌اند. این تورم بالا، قدرت خرید مصرف کنندگان را کاهش داده و هزینه‌های تولید را برای کسب و کارها افزایش می‌دهد که می‌تواند رشد اقتصادی را تضعیف نماید.
نگاهی به وضعیت کلی تجارت درون قارهای در منطقه غرب آفریقا در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که از پتانسیل ۱۳ میلیارد دلاری صادرات این منطقه، ظرفیتی معادل ۷.۲۳ میلیارد دلار از توان تجاری آن همچنان بلااستفاده باقی مانده است که با تمرکز بر چند حوزه کلیدی که منطقه غرب آفریقا در آنها مزیت نسبی دارد، می‌توان بخش بزرگی از این توان بالقوه را فعال کرد. در این میان، شش گروه کالایی شناسایی شده‌اند که به تنهایی می‌توانند ۲.۳ میلیارد دلار از پتانسیل تحقق نیافته (معادل ۳۲ درصد) و در مجموع ۴.۴ میلیارد دلار از کل ظرفیت صادراتی منطقه (معادل ۳۴ درصد) را به خود اختصاص دهند که عبارتند از:
فرآوری محصولات غذایی: این بخش با داشتن بیشترین ظرفیت استفاده نشده به ارزش ۱ میلیارد دلار، بزرگترین فرصت برای خلق ارزش افزوده در بخش کشاورزی و تقویت امنیت غذایی منطقهای است.
شیلات و آبزی پروری: پتانسیل ۴۰۰ میلیون دلاری در این حوزه، ظرفیت سواحل غنی منطقه برای تبدیل شدن به یک قطب اصلی تأمین پروتئین برای کل قاره را نمایان می‌سازد.
نهادههای کشاورزی: با توجه به محوریت کشاورزی در اقتصاد آفریقا، ظرفیت ۳۰۰ میلیون دلاری این بخش، آن را به یک ورودی استراتژیک برای افزایش بهره‌وری تبدیل کرده است.
محصولات آرایشی و بهداشتی: این بازار ۳۰۰ میلیون دلاری، نمادی از رشد طبقه متوسط و تغییر در الگوی مصرف در سراسر قاره است.
منابع معدنی (فرآوری شده): ظرفیت ۲۰۰ میلیون دلاری در این بخش، فرصتی برای فاصله گرفتن از خام فروشی و توسعه زنجیره‌‌های ارزش صنعتی با ایجاد صنایع تبدیلی است.
ماشین آلات صنعتی و تجهیزات الکتریکی: هرچند پتانسیل ۱۰۰ میلیون دلاری این بخش، کمتر از حد انتظار به نظر می‌رسد، اما به دلیل نقش زیربنایی آن در یکپارچگی صنعتی، از اهمیتی استراتژیک برخوردار است.
این تحلیل، یک نقشه راه عملی برای سیاست گذاران، سرمایه‌گذاران و کارآفرینان در منطقه غرب آفریقا، از جمله غنا، ترسیم می‌کند. تمرکز بر حوزه‌‌های اولویت دار که در بالا به آنها اشاره شده است، نیازمند سرمایه‌گذاری هدفمند در زیرساخت‌های زنجیره سرد، بسته‌بندی، استانداردسازی و حمل و نقل درون منطقهای است. چنین اقداماتی نه تنها شکاف تجاری ۷.۲۳ میلیارد دلاری را کاهش می‌دهد، بلکه به عنوان محرکی قدرتمند برای ایجاد اشتغال، افزایش تاب‌آوری اقتصادی و تثبیت جایگاه منطقه غرب آفریقا به عنوان یک رهبر تجاری در قاره عمل خواهد کرد.
در این میان، نقش جامعه اقتصادی کشورهای منطقه غرب آفریقا (ECOWAS) بسیار مهم است. به طوری که از مجموع ۷.۲۳ میلیارد دلار ظرفیت تجاری بلااستفاده، بیش از ۴۰ درصد آن معادل ۳.۱ میلیارد دلار، به تجارت در داخل همین منطقه اختصاص دارد. افزون بر این، فرصت‌‌ها تنها به غرب آفریقا محدود نمی‌شوند و پتانسیل صادراتی قابل توجهی نیز به ترتیب در بازارهای شمال آفریقا (۲.۳ میلیارد دلار)، جنوب آفریقا (۱.۶ میلیارد دلار)، شرق آفریقا (۲۰۰ میلیون دلار) و مرکز آفریقا (۳۰ میلیون دلار) وجود دارد. این پراکندگی جغرافیایی، اهمیت راهبردی توافقنامه تجارت آزاد قاره آفریقا (AfCFTA) را دوچندان می‌کند، چرا که این چارچوب می‌تواند به کشورهای عضو کمک کند تا بازارهای خود را در سراسر قاره گسترش دهند.
جمع‌بندی
با وجود نوسانات و چالشهای اقتصاد جهانی، گزارش تجارت آفریقا تصویر امیدوار کننده‌ای از پویایی فزاینده تجارت درون قارهای در آفریقا ارائه می‌دهد. رشد ۱۳.۹ درصدی در کل تجارت قاره و افزایش ۱۲.۴ درصدی در مبادلات درون قارهای در سال ۲۰۲۴، نشان دهنده تاب آوری و حرکت آفریقا به سمت خود اتکایی اقتصادی است. با این حال، سهم ناچیز حدود ۳ درصدی آفریقا از تجارت جهانی، ضرورت عبور از اقتصادهای مبتنی بر صادرات سنتی کالا و تقویت صنعتی شدن و یکپارچگی در زنجیره‌‌های ارزش جهانی را بیش از پیش آشکار می‌سازد. نهادهایی مالی چون Afreximbank و AAMFI با حمایت‌‌های مالی و ایجاد یک اکوسیستم مالی مناسب، نقشی حیاتی در این گذار ایفا خواهند کرد و زمینه را برای تحقق پتانسیل‌‌های عظیم قاره فراهم می‌آورند.
غنا نیز در این مسیر به عنوان نمونه‌ای بارز از یک اقتصاد نوظهور، پیشگام است. عملکرد این کشور در صادرات درون قارهای، با ثبت ۴.۸۲ میلیارد دلار و کسب رتبه ششمین صادر کننده بزرگ قاره در سال ۲۰۲۴، در کنار مازاد تجاری قابل توجه در سطح این قاره، نه تنها مسیر تنوع بخشی به صادرات و کاهش وابستگی به واردات را هموار ساخته، بلکه بر تعهد غنا به تقویت ساختارهای مالی چند جانبه آفریقایی و پیشبرد همکاریهای منطقهای برای دستیابی به توسعه پایدار تأکید دارد. گذار موفقیت‌آمیز غنا از خام فروشی به فرآوری و ارزش افزایی، همراه با نقش فعال این کشور اجرای پیمان تجارت آزاد قاره آفریقا (AfCFTA)، الگویی عملی برای سایر کشورهای آفریقایی ارائه می‌دهد. همچنین تمرکز این کشور بر حوزه‌‌های با پتانسیل بالای منطقه، از جمله فرآوری محصولات غذایی، شیلات، نهادههای کشاورزی و معدنی می‌تواند شکاف تجاری ۷.۲۳ میلیارد دلاری غرب آفریقا را کاهش داده و این منطقه را به قطب تجاری مهمی در قاره تبدیل نماید.
در دهه اخیر، آفریقا با حمایت جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا (ECOWAS) و بهره‌گیری از فرصت‌های ایجاد شده تحت توافقنامه AfCFTA، گام‌های بلندی به سوی یکپارچگی اقتصادی پایدار و کاهش وابستگی به بازارهای خارجی برداشته است. تداوم این روند، همراه با برنامه‌ریزی منسجم و همکاری سازنده میان کشورهای آفریقایی، می‌تواند به کاهش چشمگیر شکاف‌های تجاری، ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار برای جمعیت جوان و پویای قاره و تقویت جایگاه آفریقا به عنوان بازیگری کلیدی در عرصه اقتصاد جهانی منجر شود و در نهایت، به عنوان یک بازیگر تأثیرگذار در عرصه اقتصاد جهانی مطرح گردد. این تحولات نه تنها رشد اقتصادی پایدار را برای آفریقا به ارمغان خواهد آورد، بلکه موقعیت این قاره را در نظام بین‌الملل ارتقا خواهد بخشید و افق‌های جدیدی از همکاریهای منطقهای و جهانی را پیش روی آن خواهد گشود.
منابع:
https://media.afreximbank.com/afrexim/African-Trade-Report_2025.pdf
https://www.myjoyonline.com/ghana-ranks-among-top-6-african-economies-in-intra-african-trade-afreximbank-report/