دارو و تجهیزات پزشکی در جمهوری خودمختار نخجوان

مجموعه ای از بحران‌ها و تورم فوق العاده در سال های اخیر، وابستگی شدید کشورهای در حال توسعه به واردات دارو، واکسن و تجهیزات پزشکی را آشکار کرده است. جمهوری آذربایجان نیز با این مشکل مواجه است، جایی که آنها قصد دارند از طریق بومی سازی صنایع جایگزین بر واردات غلبه کنند.

بحران انرژی 2017-2014 و متعاقب آن کاهش ارزش منات (واحد پولی جمهوری آذربایجان)،  هزینه واردات دارو را چند برابر کرد و این وضعیت در طول همه­ گیری کووید-19 بدتر شد، زمانی که کمبود و افزایش قیمت داروهای ضد ویروسی و داروهای ایمنی در سراسر جهان وجود داشت. در نهایت، دور دیگری از رشد قیمت محصولات دارویی در سال های 2023-2022 در پس زمینه افزایش بی سابقه تورم وارداتی جهانی، دولت آذربایجان را بر آن داشت تا سیاست کاهش تدریجی واردات دارو و احداث کارخانه‌های مشترک با برخی از کشورها ( بویژه ترکیه، روسیه و تایلند) در منطقه شهرک صنعتی پیراللهی در نزدیکی باکو را با جدیت دنبال کند.[1]

برای جمهوری آذربایجان، افزایش قیمت واردات دارویی یک مشکل فوری که نیازمند چاره اندیشی است محسوب می‌شود. ظرفیت بازار دارویی داخلی این کشور هر سال در حال افزایش است و آذربایجان با جمعیتی بالغ بر 10 میلیون نفر برای سرمایه‌گذاران بالقوه جذاب است. علاوه بر این، با توجه به عمق روابط تجاری منطقه ای، وجود موافقت نامه‌های گمرکی با کشورهای CIS، توافقنامه تجارت ترجیحی با ترکیه و پاکستان، با اعضای سازمان کشورهای ترک، جمهوری آذربایجان را به کشوری با پتانسیل صادراتی بالا تبدیل کرده است.

وقتی به آمار صادرات و واردات کلی کشور جمهوری آذربایجان طی سال ها و ماههای اخیر توجه کنیم، آمار وارداتی این کشور در سال 2023 نسبت به سال 2020 با 18.8 درصد رشد همراه بوده که بخش واردات دارو و تجهیزات پزشکی نیز از این امر مستثنی نبوده است. ارزش واردات کالا به آذربایجان در سال 2023 بالغ بر 17.2 میلیارد دلار بوده است. واردات کالا در سال 2023 به میزان 2.74 میلیارد دلار رشد داشته است (ارزش واردات کالا به آذربایجان برابر با 14.5 میلیارد دلار در سال 2022 بوده است).[2]

همانطور که تجربه بسیاری از کشورهای اروپای شرقی، خاورمیانه و آسیای جنوب شرقی نشان می دهد، می‌توان از طریق ساخت کارخانه­های نسبتا کوچک "بسته بندی"، که در آن داروها از واردات تأمین می­شود، یک صنعت ملی داروسازی رقابتی و کاملا موثر شکل داد. مواد و سایر اجزای تولید شده توسط شرکت­های دارویی جهانی تأمین و سپس خط تولید داخلی راه­ اندازی می‌شود. این مسیر بهینه برای بازارهای نوظهور است، زیرا حاشیه سود هزینه مواد اولیه و محصول نهایی بسته بندی شده بسیار قابل توجه است. آذربایجان نیز در این مسیر حرکت می­کند که از سال 2019 به تدریج پنج شرکت مستقر در محدوده شهرک صنعتی پیراللهی به ثبت رسیده ­اند و در این شهرک چندین شرکت برای تولید سرنگ یکبار مصرف، ایجاد شده ­اند. سرمایه­ گذاری مشترک آذربایجان و روسیه برای تولید داروهای ضد دیابت و سایر محصولات دارویی نیز در این شهرک قابل مشاهده است.[3]

کارخانه جدید داروسازی مشترک آذربایجان و ترکیه Gen Pharma Caucasus Manufacturing Operations LLC ، سرمایه گذاری مشترک جدید با مشارکت شرکت سرمایه گذاری آذربایجان با سهم 29 درصد و مابقی با مشارکت شرکت های ترکیه - GEN İlaç ve Sağlık Ürünleri Sanayi ve Ticaret A.Ş که مالک 66 درصد و SIA Pharmaceutical LLC است – تا سال 2025 ایجاد خواهد شد. این کارخانه داروسازی 42 نوع دارو (قرص، کپسول، شربت، سوسپانسیون) را در دوزهای مختلف با استفاده از فناوری­های ترکیه تولید خواهد کرد. کل سرمایه ­گذاری در این شرکت حدود 34.9 میلیون دلار خواهد بود که 34 درصد آن سرمایه گذاری‌های خصوصی از جمهوری آذربایجان و 66 درصد وجوه سرمایه ­گذاری خارجی است.[4]

پیش بینی می‌شود با شروع به کار خطوط تولید مشترک دارویی در شهرک پیراللهی، حدود 15 مورد از داروهای مصرفی در داخل جمهوری آذربایجان با کاهش قیمت برای صادرات به جمهوری‌های مشترک المنافع (CIS) روبرو خواهند شد.

علیرغم سرمایه­ گذاری هنگفت در قالب شهرک های صنعتی مانند سومقاییت، بالاخانی، مینگه‌چویر، قاراداغ، پیراللهی، آغدام و جبرائیل، بنا به دلایل متعددی از جمله عدم دسترسی مستقیم، سرمایه گذاری چندانی در نخجوان اتفاق نیفتاده است، هر چند که در ماه‌های اخیر از برنامه توسعه پنج ساله نخجوان و ایجاد منطقه آزاد تجاری صحبت می­شود، اما فراهم­سازی زیرساخت­ها و کارهای عمرانی لازم به چندین سال زمان نیاز دارد. لذا اغلب مایحتاج مردم این منطقه، از طریق واردات از باکو تأمین می­شود. جمهوری آذربایجان 560 میلیون دلار را در سال 2023 به واردات دارو اختصاص داده بود.[6] طی ماههای ژانویه تا مه 2024، 10668 تن محصولات دارویی به قیمت 217.89 میلیون دلار از خارج وارد این کشور شده است.[7]

دارو و تجهیزات پزشکی و بیمارستانی نخجوان نیز از طریق ثبت سفارش در انبار مرکزی واقع در شهر نخجوان صورت می‌گیرد. این انبار که توسط بخش خصوصی اما با نظارت مستقیم وزارت بهداشت نخجوان اداره می‌شود، داروها و تجهیزات پزشکی که توسط داروخانه ­ها و مراکز درمانی سفارش داده می‌شود را تجمیع و به دولت مرکزی در باکو منتقل می­نماید. دولت مرکزی نیز ضمن بررسی سفارش ها طبق استانداردها و قوانین موجود، داروها و تجهیزات را خریداری و به انبار مرکزی نخجوان ارسال می­کند.

هم اکنون طبق اذعان دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در رشته­ های پزشکی و دندانپزشکی دانشگاه دولتی نخجوان، نیاز دارویی این منطقه از برندهای دارویی کشورهای روسیه، مجارستان و بلاروس تأمین می‌شود و سفارش دارو از مجاری قانونی و رسمی ممنوع می­باشد.

با این حال مردم جمهوری خودمختار نخجوان بنا به تجربیات گذشته، استفاده از داروهای تولید شده در ایران را به سایر برندها ترجیح داده و حتی در برخی داروخانه‌ها می‌توان داروهای تولید ایران را یافت.داروهای شیمی درمانی و تجهیزات دندانپزشکی مورد استفاده در نخجوان کاملاً ایرانی و ساخت شرکت های دارویی کشورمان می‌باشد. این داروها و تجهیزات اغلب به صورت تجارت چمدانی، توسط مسافرانی که از مقصد باکو از داخل خاک ایران به نخجوان سفر می‌کنند، به دست داروخانه‌های این منطقه می رسد.

در یک نگاه کلی، با عنایت به مشاهده میدانی دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در دانشگاه دولتی نخجوان، می‌توان به بیماری­های اصلی شایع و مراجعان بیمارستانی در نخجوان به شرح ذیل اشاره نمود:

• بیماری‌های قلبی – عروقی اصلی ترین عامل مرگ و میر در نخجوان به شمار می رود.
• نئوپلاسم های بدخیم دومین دسته شایع ترین علل مرگ در ساختار مرگ و میر زودرس هستند. [8]
• همچنین با توجه به نرخ مراجعات بیمارستانی، میانگین مراجعان با علائم بیماری‌های عفونی و انگلی نیز مشهود است.
• رتبه بعدی مرگ و میرها در نخجوان، ناشی از گرفتگی عروق و سکته مغزی است.
• بیماری‌های عفونی و انگلی نیز در این منطقه شایع است.
• سلامت روان و خودکشی نیز یکی دیگر از علل مرگ و میر یا مراجعات بیمارستانی است.

[1] . https://caliber.az/en/post/209186/

[2] . https://trendeconomy.com/data/h2/Azerbaijan/TOTAL

[3] . https://caliber.az/en/post/209186/

[4] . https://caliber.az/en/post/209186/

[5] . Ibid.

[6] . https://trendeconomy.com/data/h2/Azerbaijan/TOTAL

[7] . https://abc.az/en/news/149574/azerbaijan-reports-decline-on-import-of-medicines

[8] . https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/108491/E72376.pdf?sequence=1&isAllowed=y