اشتیاق به ساخت نیروگاه های برق هسته ای در آفریقا

چند سالی است که بحث ساخت نیروگاههای هسته ای در برخی کشورهای آفریقایی زیر صحرا در محافل دیپلماتیک و رسانه ای آفریقا و جهان مورد توجه و تحلیل قرار گرفته است. با توجه نا همخوانی فناوری‌های بسیار پیشرفته و حساس این مراکز صنعتی با واقعیات نیروی انسانی و زیرساخت های این کشورها، عملی شدن چنین ایدآل هایی سئوالاتی را در اذهان ناظران بر انگیخته است.

وضعیت جاری نیازها، ظرفیت ها و چالشهای نیروی برق در آفریقا:

• نیاز بسیار شدید کشورهای آفریقایی به نیروی برق برای روشنایی و گردش چرخ صنایع با توجه به داشتن سریع ترین رشد جمعیت جهان. وضعیت یاد شده دولت های این قاره را به چاره اندیشی جهت یافتن میان بُر هایی برای رفع این چالش آنی کمبود انرژی وا داشته است.
• «سرانه نیروی برق» این منطقه در پایین ترین رده بندی‌های جهانی قرار دارد. آفریقا با 18 درصد جمعیت جهان تنها 6 درصد تولید انرژی دنیا را انجام می دهد. اگر آفریقای جنوبی را از کشورهای زیر صحرا جدا کنیم، سرانه مصرف انرژی در این بخش از جهان فقط 180 کیلووات در ساعت است. این رقم برای اروپا 6500 و آمریکا 13000 کیلووات در ساعت ثبت شده. به عنوان مثال در نیجریه با 218 میلیون(2022) 90 میلیون نفر برق ندارند. در جمهوری دمکراتیک کنگو (100 میلیون جمعیت) فقط 20درصد مردم به برق دسترسی دارند. در مقیاس جهانی 75 درصد جمعیت محروم از برق جهان در آفریقا زندگی می‌کنند که جمعیت آنها 625 میلیون نفر است(center for global development) Atom for Africa /cgdev.org). همچنین برآورد شده هم اکنون 730 میلیون آفریقایی به انرژی مناسب برای پخت و پز دسترسی ندارند.
• جریان خود آگاهی و بیداری سیاسی نزد نخبگان و مردم آفریقایی برای گریز از محور «غرب استعمارگرِ دیرینه» و گشودن بندهای استعمار نوین، اشتیاق آن‌ها را برای فروکاستن از این زنجیره وابستگی از مسیرهای دیگر بر انگیخته است. بویژه موج فرانسه ستیزی چند سال اخیر در غرب آفریقا که امید زیادی به کشورهایی مانند چین، روسیه و ایران را نزد نسل تازه سیاستمداران جوان ایجاد کرده است. (اشاره صریح رئیس جمهور کنونی بورکینا در دیدار با روسای نمایندگی‌های سیاسی ایران، چین و روسیه در زمستان 1401 به انتخاب استراتژیک بورکینا برای کار با این سه کشور).
• از طرف دیگر خیزش بزرگ اقتصادی، مالی، صنعتی و سیاسی برخی کشورهای غیر غربی مانند چین، کره جنوبی، روسیه(انرژی هسته ای)، ترکیه، ایران(سیاسی و فناوری‌ها)، موجب پیدایش روزنه‌های امید آفریقایی‌ها را برای گریز از هژمونی غرب شده است.
• همچنین آفریقا دارنده ذخایر بزرگی از حامل های انرژی بویژه نفت و گاز است. 20درصد ذخایر سوخت های فسیلی کشف شده جهان در کشورهای نیجریه، آنگولا، لیبی و الجزایر قرار دارد. همچنین 40 درصد منابع گاز طبیعی کشف شده جهان بین سالهای 2010 تا 2020 در منطقه زیر صحرا در کشورهای موزامبیک تانزانیا، آفریقای جنوبی و سنگال کشف شده که بالغ بر 500 میلیارد متر مکعب است. ولی هنوز بهره برداری نشده. آفریقا با دارا بودن 20درصد ذخایر اورانیوم جهان، فقط 2درصد تولید برق از این منبع را انجام می دهد.
• چالش های ساختاری این نوع کشورهای آفریقایی در زمینه نیروی انسانی آموزش ندیده، ساختارهای فرسوده و ضعیف سامانه‌های توزیع و انتقال برق. به نحوی که بخشی از همین ظرفیت اندک تولید برق ملی نیز به خاطر فرسودگی سامانه‌های یاد شده هدر رفته و به مصرف کنندگان نهایی نمی رسد.

بحث نیروگاههای برق هسته ای برای آفریقا:

«انرژی هسته ای در آفریقا» عنوانی است که ژون آفریک برای مقاله خود در مورد اشتیاق کشورهای آفریقایی برای راکتورهای برق هسته ای انتخاب کرده است. نویسنده آن به نتیجه بخش بودن این جریان خوش بین نبوده و تأکید دارد: از اتیوپی تا تونس و بورکینا، مالی و اوگاندا توفق های هسته ای با روس اتم هیچکدام پیشرفتی نداشته اند. دیگر کشورهای آفریقایی وارده به رقابت ساخت نیروگاه برق هسته عبارتند از کنیا، اوگاندا، غنا و نیجریه.

در مورد بورکینافاسو ضمن یادآوری سفر ژانویه 2023 ابراهیم ترائوره به سن پترزبورگ و طرح ساخت نیروگاه هسته ای در دیدار وی با پوتین، سپس امضای سند اولیه در این خصوص اکتبر همان سال بین وزیر انرژی بورکینا با رئیس روس، ذکر شده که مقام بورکینایی شادمان از راه اندازی چنین نیروگاهی تا سال 2030 سخن گفت. نویسنده ژون آفریک معتقد است کشور بورکینافاسو به دلیل ضعف های بنیادین در زیر ساختها و نیروی انسانی، قادر به اجرای این پروژه نیست. هم اکنون توان تولید ملی این کشور آفریقایی فقط 250 مگاوات برق است و در داخل خود سازمان و مدیریت لازم برای یک نیروگاه 1650 مگاواتی را  دارا نمی‌باشد. مضافا اینکه بورکینا همانند بسیاری از کشورهای آفریقایی پایین صحرا، از شبکه توزیع و انتقال برق فرسوده ای رنج می‌برد که حتی در صورت ساخت نیروگاههای بزرگ جدید، شبکه یاد شده آمادگی مدیریت و انتقال آنرا به اقصا نقاط کشور ندارد. گفته می‌شود اکنون فقط 20درصد مردم بورکینافاسو به برق دسترسی دارند.  

مشکل بسیار بزرگتری که بر سر راه ساخت نیروگاه هسته ای در بورکینافاسو ذکر شده ناتوانی این کشور در تأمین مالی چنین پروژه سنگینی است. به عنوان مثال قیمت آخرین پروژه برق اتمی‌بنگلادش12 میلیارد و 650 میلیون دلار بوده و هزینه ساخت 4 راکتور 1200 مگاواتی برق برای مصر توسط روسیه نیز 25 میلیارد دلار (theeastafrican.co.ke) و برای ساخت دو نیروگاه هسته ای مورد نظر کنیا نیز 50 میلیارد دلار برآورد شده است.

با توجه به مشکلات مالی و ظرفیت اندک شبکه‌های توزیع و انتقال برق در بورکینا و کشورهای مشابه، راکتورهای کوچک مدولار با ظرفیت های 300 مگاوات امکان پذیر تر به نظر می رسد. همچنین روسیه نیروگاه‌های هسته ای شناور هم ساخته است که هریک از آنها برق یک شهر 100 هزار نفری را تأمین می‌کند. این نیروگاه‌های کوچک ابتدا برای شناورهای ویژه یخ شکن روسیه در آبهای منجمد شمالی ساخته شده بودند.  البته آنها هم نیازمند ایجاد تمام زیر ساختهای مرتبط، تحقیقات، آموزش مهندسان باید آماده شود. مراکش از مشتریان این راکتورها از روسیه است. البته زیرساختهای مراکش از کشورهای جنوب صحرا بسیار آماده تر و جلوتر می‌باشد.

یک کارشناس به نام امانوئل گلیشه در گفتگو با ژون آفریک یاد آور شده چهل سال طول می‌کشد تا این قبیل کشورهای آفریقایی با کاستی‌های موجود ظرفیت ایجاد نیروگاههای هسته ای را در سرزمین‌های خود آماده کنند. تأسیس و اتصال یک راکتور هسته ای بین 10 تا 15 سال زمان می‌برد. اکنون کشورهای آفریقایی در فکر خرید نسل چهارم راکتورهای هسته ای هستند که تاکنون فقط چین موفق به راه اندازی آن شده و مطالعات تجاری سازی این نسل راکتور، بین سالهای 2040 تا 2050 عملی خواهد شد. راکتورهای نسل قبلی نیز اکنون بنا به ملاحظات زیست محیطی در اولویت قرار ندارد.

   چین و روسیه فعال ترین و آماده ترین کشورها برای اشباع اشتهای هسته ای کشورهای طالب این منبع نیروی برق شناخته شده اند. چرا که در سال 2023 از 58 رآکتور هسته ای در حال ساخت جهان، 47 مورد آن در روسیه و چین بوده که سهم روسیه 23 رآکتور است. آمریکا از طریق شرکت وستینگهاوس و یک شرکت دیگر و همینطور کره جنوبی از دیگر امیدواران تصاحب این بازار رو به تزاید ساخت نیروگاههای هسته ای در نقاط مختلف جهان از جمله آفریقا هستند.

گفته می‌شود آژانس بین المللی انرژی به اندازه کشورهای آفریقایی به پیشرفت این کشورها در برق هسته ای امیدوار نیست. چالشهایی مانند هزینه بالای این منبع نیروی برق، ارزان تر بودن دسترسی به انرژی‌های تجدید پذیر، بی ثباتی سیاسی و شرایط امنیتی متشنج در تعدادی از این کشورها هم مزید بر علت است.

سایت theafricareport  با یادآوری هزینه‌های بسیاربالای ساخت این نوع نیروگاه‌ها، به کشورهای این قاره پیشنهاد کرده بهتر است به جای اقدام تنهایی یک کشور در ساخت نیروگاه هسته ای، بهتر است تعدادی از این کشورها به صورت گروهی روی چنین پروژه‌های سنگینی کار کنند تا بهتر بتوانند هزینه و نیروی کارشناسی آن را تأمین نمایند.  البته با توجه به بی ثباتی سیاسی و رقابتهای موجود میان این کشورها امکان کار و سرمایه گذاری مشترک نیز دشوار به نظر می رسد.    

منبع:

سایت های ژون آفریک،csis :org ، theafricareport  ، theeastafrican.co.ke و  (center for global development- Atom for Africa /cgdev.or)