کاهش تراز سطح آب دریای خزر

دریای خزر بزرگترین پهنه آبی محصور در خشکی است که میان پنج کشور جمهوری اسلامی ایران، جمهوری ترکمنستان، جمهوری قزاقستان، فدارسیون روسیه و جمهوری آذربایجان واقع شده است. براساس کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر که در مردادماه سال 1397 به امضای روسای جمهور پنج کشور ساحلی دریای خزر رسید سطح این دریا 28- پایین‌تر از سطح دریاهای آزاد تعیین شده است.

مساحت حوضه‌های آبریز دریای خزر در مجموع پنج میلیون کیلومترمربع می‌باشد و حدود 130 رودخانه به این دریا می‌ریزد که اکثر آن‌ها از شمال غربی به دریای خزر می‌پیوندند. براساس مطالعات علمی و مشاهدات میدانی، تراز سطح آب دریای خزر در طی بیست سال اخیر رو به پایین بوده و این پدیده موجب نگرانی کشورهای ساحلی دریای خزر گردیده است. از علل کاهش سطح آب دریای خزر می‌توان به تغییرات اقلیمی (از جمله افزایش دما و تبخیر آب و کاهش بارش)، کاهش روان‌آب رودخانه‌های منتهی به این دریا (براساس عوامل انسانی و طبیعی) اشاره نمود.

تاریخچه نوسانات تراز سطح آب دریای خزر

براساس آمارهای ثبت شده در ایستگاه‌های تراز سنجی دریای خزر، تراز سطح آب این دریا از سال 1930 تا سال 1940 میلادی با کاهش 14 سانتی‌متری مواجه گردید و  از سال 1940 تا 1950 میلادی، کاهش تراز سطح آب به کندی صورت گرفت. در فاصله سال های 1960 تا 1970 دریای خزر دارای ثبات نسبی در روند نوسانات بوده و تراز سطح آن در حدود رقم ارتفاعی 27.5-  متر قرار داشت. در سال 1970، تراز آب شدیدا کاهش پیدا کرد و در سال 1977 به حدود28.2 – متر رسید و کاهش کلی تراز آب دریا از ابتدای قرن تا سال 1977 به میزان  3.2متر رقم خورد. این کاهش تراز سطح، حاصل رژیم طبیعی مولفه‌های آب و هواشناسی و عواملی مانند احداث و بهره برداری از سدهای آبی و برق آبی بر روی رودخانه‌های حوضه دریای خزر بوده است.

از سال 1978 تا سال 1995 تراز سطح آب دریای خزر به میزان  2.5متر ( به طور متوسط 13 سانتی متر در سال) افزایش و به رقم 27.5- متر رسید. تغییر شرایط اقلیمی در حوضه دریای خزر، افزایش مقدار نزولات جوی و افزایش حجم آب ورودی رودخانه‌ای از علل این افزایش سطح آب دریای خزر بوده است. در ادامه تراز سطح آب دریای خزر از سال 1995 تا سال 2023 به میزان 2.2 متر کاهش و به رقم27.95– متر رسید.[1] این روند کاهشی به ویژه شرایط اخیر به عوامل آب و هوایی و تغییرات اقلیمی حاکم بر منطقه ارتباط داده شده است. (منبع: گزارش مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر – وزارت نیرو)

شایان ذکر است در گزارش های کشوری‌‌مان، تراز سطح آب دریای خزر نسبت به مقیاس تراز سطح آب‌ خلیج فارس (بندر شهید رجایی بندر عباس) اندازه گیری می‌شود ولی در گزارش سایر کشورهای ساحلی دریای خزر تراز سطح آب دریای خزر نسبت به سطح دریای بالتیک اندازه گیری ‌می‌شود که در سال 2023 تراز سطح آب دریای خزر 29- متر می‌باشد.

تصویر نمودار تراز سطح آب دریای خزر طی 70 سال اخیر (منبع: گزارش ملی کشورمان در 27 نشست کمیته هماهنگی آب و هواشناسی دریای خزر – آذرماه 1402)

 

 

          طی 37 سال اخیر بیشترین وسعت دریای خزر در سال 2003 برابر با 416937 کیلومتر مربع و کمترین وسعت در سال 2022 برابر با 390507 کیومتر مربع محاسبه شده است. بیشترین تغییرات سواحل بخش شمالی خزر به ویژه در محل اتصال ولگا با دریای خزر و بخش شمال شرقی از سواحل قزاقستان و خلیج قره بغاز اتفاق افتاده و در بخش جنوبی دریای خزر بیشترین پسرفت ساحل در خلیج گرگان صورت گرفته است.

عوامل موثر بر کاهش تراز سطح آب دریای خزر

تغییرات اقلیمی:

تغییرات اقلیمی، بارندگی را در حوضه رودخانه‌هایی که به دریای خزر می‌ریزند کاهش داده است. در ارتباط با تغییرات دمای سالانه و گرمای بیشتر هوا، هر ساله میزان زیادی از سطح آب دریا تبخیر می‌شود. دانشمندان دانشگاه‌های برمن و گیسن در آلمان و دانشگاه‌های لیدن و اوترخت در هلند مدلی ساخته‌اند که نشان می‌دهد تغییرات آب و هوایی چگونه بر دریاها و دریاچه‌های داخلی جهان تأثیر می‌گذارد. نتایج این مطالعه در خصوص دریای خزر در مجله Nature Communications Earth & Environment منتشر شد.محاسبات نشان از این است که تا پایان قرن 21 میلادی سطح آب 9 تا 18 متر کاهش می‌یابد و مساحت دریا 23 تا 34 درصد کمتر می‌شود. به گفته نویسندگان این مدل، "فاجعه خزر" ناشی از افزایش سریع نرخ تبخیر دریاست که با افزایش جریان رودخانه یا بارش جبران نمی‌شود.

کاهش ورودی آب رودخانه‌ها به دریای خزر:

رودخانه‌های بزرگ عمدتا در سواحل شمالی و رودخانه‌های کوچک در سواحل غربی و جنوبی به دریای خزر منتهی می‌شوند. رودخانه ولگا بزرگترین رودخانه اروپا بوده و طول آن 3531 کیلومتر است که سرمنشا آن از کوههای اطراف مسکو آغاز و از 37 منطقه فدراسیون روسیه عبور و پس از کش و قوس‌های زیاد نهایتا به دریای خزر می ریزد. حدود 83 درصد از ورودی آب به دریای خزر از طریق رودخانه ولگا تامین می‌شود. این میزان نشان دهنده نقش تعیین کننده منابع آب ولگا در تعیین نوسانات آب دریای خزر است.

براساس بولتن‌های سال‌های 2023و2022 سایت کمیته هماهنگی آب و هواشناسی دریای خزر[2] میزان ورودی رودخانه ولگا به دریای خزر حدود 212 کیلومتر مکعب بوده است.[3] میانگین ورودی رودخانه ولگا به دریای خزر طی چند سال گذشته حدود 240کیلومتر مکعب بوده است.

 این موضوع اشاره دارد به اینکه ورودی رودخانه ولگا هرچند طی دو سال اخیر کاهش زیادی نداشته است ولی باز هم شاهد کاهش تراز سطح آب دریای خزر بوده‌ایم که نشان می‌دهد شرایط تبخیر آب در دریای خزر به گونه‌ای است که ورودی رودخانه ولگا نمی‌تواند جبران کننده این تبخیر باشد.

از طرفی در طول مسیر رودخانه ولگا شاهد ایجاد سدها، توسعه اراضی زارعی و بهره‌برداری‌های شیلاتی توسط فدراسیون روسیه می‌باشیم. شبکه نیروگاه‌های برق آبی ولگا-کامه شامل مخازن و نیروگاه‌های برق آبی در حوضه رودخانه ولگا است. هشت سد و نیروگاه برق آبی هیدورلیک شامل : ایوانکوفسکایا، اوگلیچسکایا، ریبینسکایا، نیژه گرودسکایا، چیبوکسارسکایا، ژیگولیافسکایا، ساراتوفسکایا و ولژسکایا بر روی رودخانه ولگا احداث گردیده است.

 از این رو ضرورت دارد تغییرات منابع آب رودخانه‌ای و اقدامات بهره‌برداری و مدیریت آب با هدف بررسی نقش آن در کاهش تراز سطح آب دریای خزر به عنوان منبع آبی مشترک پنج کشور ساحلی مورد واکاوی قرار گیرد. سایر رودخانه‌های مهم منتهی به دریای خزر نیز مشابه رودخانه ولگا بوده و طی سال های اخیر به دلایل طبیعی و انسانی میزان ورودی آن‌ها به دریای خزر کاهش داشته است.

تصویر ذیل میزان ورودی رودخانه‌های مهم منتهی به دریای خزر از جمله رودخانه‌های ولگا، کورا و اورال را نشان می‌دهد.

 

اثرات کاهش سطح تراز آب دریای خزر بر سواحل کشورمان:

باتوجه به عمیق بودن دریا در سمت سواحل ما آسیب پذیری ما نسبت به کشورهای شمالی دریای خزر کمتر است. ولی باید توجه نمود که سواحل ما پرتراکم‌ترین بخش در میان سواحل کشورهای ساحلی دریای خزر می‌باشد.

براساس گزارش ملی کشورمان در بیست و هفتمین نشست کمیته هماهنگی آب و هواشناسی دریای خزر (آذرماه 1402) در صورت روند فعلی کاهش تراز سطح آب دریای خزر، در بندر انزلی در سال 1406 تمامی اسکله‌ها حدود 30 درصد از عملکرد خود را از دست خواهند داد و نیاز به تعمیر پیدا می‌کنند. در بندر نوشهر در سال 1404 6تا9 اسکله حدود 30 درصد از عملکرد خود را از دست داده و نیاز به تعمیرات خواهند داشت. در سال 1405 تمامی اسکله‌های بندر امیرآباد دچار بحران خواهد شد. با ادامه داشتن کاهش تراز سطح آب دریای خزر، در بحث لایروبی بنادر هر سال 750هزار متر مکعب به لایروبی بنادر کشورمان اضافه می‌شود که ظرفیت تجهیزات سازمان بنادر و دریانوردی کشورمان کفاف این مقدار لایروبی را نخواهد داشت. تغییرات اقلیمی نیز باعث شده دریای خزر وضعیت آرامی نداشته و لایروبی کند شود و به دلیل بدی آب و هوا فرصت‌های عملیاتی کاهش یابد.

باتوجه به عمق کم  آب در قسمت های شمالی و شرقی دریای خزر، در صورت کاهش تراز سطح آب به میزان سواحل و خاک کشورهای شمالی و شرقی دریای خزر افزوده و در سواحل نمود بیشتری پیدا کرده که باعث می‌شود  بحث‌های حقوقی جدیدی مطرح شود.

کاهش تراز آب دریای خزر برای شیلات ایران در طرح‌های پرورش میگو و ماهی در قفس در سواحل شمالی مشکل آفرین خواهد بود. همچنین بر حفاظت از تنوع زیستی و تالاب‌ها تاثیرگذار خواهد بود. طی سال‌های آینده اگر این کاهش ادامه داشته باشد تالاب‌های کشورمان از جمله میانکاله و خلیج گرگان خشک خواهد شد.

 

 ارائه راهکارهای جهت کم کردن تاثیرات منفی کاهش تراز سطح آب دریای خزر

1. در ابتدا باید از روند و تاثیرات تغییرات اقلیمی‌بر دریای خزر مطلع شد تا دچار غافلگیری کمتری شد. باید از ظرفیت مراکز تحقیقاتی و علمی استفاده نمود. ظرفیت‌های داخلی خود را تقویت و فعالیت‌های سازماندهی شده‌ای به خصوص در حوزه پایش دریای خزر انجام داد. در حوزه پایش دریای خزر، پایش‌های انجام شده عمدتا در آب‌های کم ژرفا صورت می‌گیرد و کافی نیست. در گشت‌های دریایی هم باید سطح توانمندی کشور بالا برود. بحث مدیریت جامع مناطق ساحلی ضرورت دارد و نیاز است در خصوص آن یک سند بالادستی داشته باشیم.
2. راهکار کوتاه‌مدت تشکیل یک کارگروه فنی با همکاری متخصصین از بخش‌های دولتی و دانشگاهی از پنج کشور ساحلی جهت بررسی علل و عوامل کاهش تراز آب دریای خزر است. در بعد بین‌المللی بهره‌گیری از پروتکل‌های الحاقی به کنوانسیون چارچوبی حفاظت از محیط زیست دریایی دریای خزر از جمله پروتکل ارزیابی اثرات زیست محیطی فرامرزی در دریای خزر است. پروتکل پایش ارزیابی و تبادل اطلاعات در حال تدوین است که می‌توان کاهش تراز آب دریای خزر را به عنوان یکی از مولفه‌های این پروتکل اضافه کرد. به عنوان راهکار بلند مدت می‌توانیم در برنامه سازگاری تغییرات اقلیمی‌کشور بحث کاهش تراز آب دریای خزر را به عنوان یک معضل بیاوریم.
3. گزارش‌های علمی تهیه شده در مورد کاهش سطح تراز آب دریای خزر در سیستم دولتی‌ مورد توجه قرار گرفته و از آن استفاده کاربردی می‌شود. در کنار آن می‌توان از تجربیات احیای دریاچه آرال هم استفاده کرد چون سال‌ها به عنوان یک موضوع زیست محیطی کلان در جهان مطرح بوده است. از طرفی می‌توان از سازمان‌های بین المللی فعال در حوزه محیط زیست کمک گرفت.
4. لازم است بین کشورهای حاشیه دریای خزر یک توافق صورت گیرد تا هرکشوری (به ویژه روسیه) تعهداتی را پذیرد که از میزان آب مصرفی خود تجاوز نکند و در شرکت‌ها و تاسیسات بزرگ خود محدودیت‌هایی برای مصرف آب ایجاد کند.

 

[1] - از نظر برخی محققان مطالعه رفتار دریای خزر در بازه زمانی بلندمدت (صدساله) نشان می‌دهد این دریا هر 30 سال یکبار دوره پیشروی و افزایش سطح آب را تجربه می‌کند و متعاقبا در دوره 30 سال دوم حالت عقب نشینی و کاهشی سطح آب را شاهد است.

[2] - www.caspcom.com

[3] - 212 Cubic km