چالش‌های اقلیمی و عوامل تشدید کننده بیابان زایی و گرد و غبار در عراق

در نوشتار پیش رو به چالش‌های اقلیمی و عوامل تشدید کننده بیابان زایی و گرد و غبار در عراق پرداخته شده است.

تغییرات آب و هوایی در حال تبدیل شدن به تهدیدی مستقیم برای کشورهای منطقه از جمله عراق است و این کشور را با چالش‌های جدی مانند افزایش دمای هوا، کاهش بارندگی، شوری آب رودها و چاهها، امواج گرمای شدید، بیابان‌زایی و طوفان‌های گردوغبار مواجه ساخته است.

مساحت مناطق بیابانی در عراق در چند سال گذشته به طور قابل توجهی گسترش یافته است . تغییرات آب و هوایی  مناطق وسیعی از کشاورزی عراق را تحت تاثیر قرار داده و آن را به یکی از  آسیب‌پذیر ترین کشورها در برابر تغییرات آب و هوایی تبدیل کرده است . دمای هوا در عراق با سرعت فزاینده دو تا هفت برابر سریع‌تر از دمای جهانی در حال افزایش است به طوری که در سال‌های اخیر برخی شهرهای این کشور شاهد افزایش دما به بیش از 55 درجه سانتی‌گراد بوده‌ که همین امر گسترش و شدت خشکسالی را افزایش داده است. 

رکوردزنی افزایشی دما در عراق ، کاهش رهاسازی منابع آب کشور ترکیه به سمت عراق و  احداث سدهای متعدد روی دجله و فرات از سوی ترکیه و به موازت آن کاهش شدید بارندگی‌ها در کشور؛ خشک‌ شدن رودخانه‌ها در پایین‌دست در عراق را به دنبال داشته و تهدیدات جدی را  متوجه امنیت آب و غذا و  برنامه‌های کشاورزی در عراق نموده است. در سال  ۲۰۱۹، برنامه‌ی محیط زیست سازمان ملل متحد، عراق را به عنوان پنجمین کشور آسیب‌پذیر در برابر تغییرات اقلیمی و بیابان‌زایی رتبه‌بندی کرد. طبق برآوردهای برنامه محیط زیست سازمان ملل، عراق در دهه منتهی به سال 2025 با کاهش نزدیک به 20 درصدی منابع آب مواجه خواهد شد که این مساله ثبات بلندمدت کشاورزی و صنعت را تهدید می‌کند. محققان تخمین می‌زنند که تا سال ۲۰۵۰ میزان بارندگی در عراق ۲۵ درصد کاهش خواهد یافت که این امر بیابان‌زایی و کمبود آب را تشدید خواهد کرد.  همچنین در گزارش منتشره از سوی بانک جهانی پیش‌بینی شده است که عراق تا سال 2030 با کمبود شدید آب مواجه خواهد شد و سالانه کم‌تر از هزار متر مکعب آب برای هر نفر در دسترس خواهد بود.

تالابها و مناطق کشاورزی آسیب پذیرترین مناطق در برابر تأثیرات تغییرات آب و هوایی هستند و عراق سالانه حدود 400 هزار دونوم (هر دونم  معادل 2500 متر مربع است) از زمین‌های کشاورزی را به دلیل تغییرات آب و هوایی از دست می دهد. بنا به گزارش کمیته کشاورزی پارلمان عراق، خشکسالی و کم آبی، 70 درصد اراضی کشاورزی را که 80 درصد این اراضی به آب دجله و فرات وابسته هستند را تحت تأثیر قرار داده است. بنا بر این گزارش وضعیت رها سازی آب از ترکیه از دهه 1930 تاکنون در بدترین وضعیت خود قرار دارد بطوری که میزان آب ورودی از ترکیه از 500 متر مکعب در ثانیه به  200 متر مکعب در ثانیه در حوضه رود دجله و 150 متر مکعب در ثانیه در رود فرات کاهش یافته است. در واقع رهاسازی آب تحت تاثیر میزان نیاز ترکیه به تولید برق است. چنانچه ترکیه نیاز به تولید برق بیشتر داشته باشد، میزان رهاسازی آب را افزایش می دهد و اگر نیازی نداشته باشد، رهاسازی آب را کاهش می دهد. علاوه بر ترکیه؛ عراق و سوریه هم سد‌های متعددی روی دجله و فرات ساخته‌اند، این دو رود مهمترین منابع تامین آب  تالابهای جنوبی  عراق بوده و یکی از مهمترین دلایل خشک شدن این تالابها، از زمانی شروع شد  که این کشور در زمان صدام نهر پنجم را احداث کرد و مسیر دجله را به بهانه توسعه اراضی کشاورزی به سمت شمال بصره تغییر داد که مهمترین ضربه را به هورالعظیم(هورالهویزه) وارد کرد و آن را به منبع بزرگ تولید گرد و غبار برای این کشور و کشورهای همسایه تبدیل نمود. سوریه هم با احداث سد اسد که 11 میلیارد متر مکعب سه برابر سدکرخه به عنوان بزرگترین سد ایران گنجایش دارد ورودی فرات را به عراق کاهش داده و باعث شد در این کشور تولید و گرد و غبار افزایش پیدا کند و باتوجه به اینکه جهت وزش باد هم از غرب به شرق است پیامدهای این امر متوجه کشورمان نیز شده است. بعبارت دیگر همه این کشورها در تغییر نظام آبی حوضه آبریز دجله و فرات و ایجاد منبع گرد و غبار برای کشورهای منطقه تاثیر گذاشته‌اند.

در سال 2021، عراق دومین فصل خشک خود را در 40 سال گذشته به دلیل بارندگی کم سابقه تجربه کرد. در طول 40 سال گذشته، جریان آب از رودخانه‌های فرات و دجله که 98 درصد از آب‌های سطحی عراق را تامین می‌کنند، 30 تا 40 درصد کاهش یافته است . سطح پایین رودخانه‌ها در عراق به این معنی است که آب دریا به سمت سرزمین‌های جنوبی سرازیر می‌شود و 61 درصد از زمین‌های کشاورزی با میانگین 8 درصد در معرض خطر شوری قرار دارند. تالابهای تاریخی جنوب که یکی از شگفتی‌های میراث طبیعی در عراق است نیز خشک شده اند.  علاوه بر این، به دلیل کم آبی شدید و خشک شدن زمینهای کشاورزی و تالابها، استان‌های جنوبی عراق بیشتر از دیگر نواحی این کشور متضرر شده اند و بسیاری از خانواده‌های عراقی به ویژه در مناطق مجاور تالابها به دلیل از بین رفتن منابع درآمدی خود (کشاورزی و دامداری) و وخامت شرایط مالی از این مناطق مهاجرت کرده اند. بر اساس گزارشات منابع دولتی، بیش از هفت میلیون شهروند در عراق از ناحیه تغییرات اقلیمی آسیب دیده و صدها هزار نفر از سکونتگاه‌های خود آواره شده اند. ضمن اینکه فشار مهاجرت باعث ایجاد مشکلات اجتماعی بسیاری در شهرها می‌شود مانند استانداردهای پایین زندگی، بیکاری، کمبود خدمات بهداشتی و آموزشی، کمبود مسکن، تنش ها و درگیری‌های اجتماعی، ناامنی و غیره.

علل اصلی تشدید بیابان زایی در عراق:

علاوه بر موارد پیش گفته شده، علل اساسی تشدید بیابان زایی در عراق را بویژه طی یک دهه اخیر می‌توان چنین برشمرد:

1- وقوع درگیریهای متعدد نظامی و تردد تجهیزات سنگین  جنگی در نواحی بیابانی و از بین رفتن لایه‌های مقاوم سطحی

2- در حدود 70 درصد خاک عراق در مناطق اقلیمی خشک و نسبتاً خشک واقع شده است.

3- روند افزایشی دما در فصل گرما که در اغلب مناطق به بیش از 50 درصد می رسد.

4- میزان کم بارندگی که بین 15-5 سانتیمتر متغیر می‌باشد در معرض تبخیر بسیار  است  و در  اکثر مناطق عراق متوسط بارش از میزان گفته شده کمتر است. میزان بارندگی در مناطق جنوبی 40 روز و در شمال 70 روز  و با رطوبت بسیار اندک است که در چرخه بیولوژیکی خاک و رشد گیاهان بسیار مهم است.

5- بادهای غالب در عراق بادهای خشک و گرم شمال غربی است که موجب پخش گرد و غبار محلی و تابستان‌های خشک و طولانی است و نقش مهمی در وقوع بیابان زایی در عراق دارد.

اقدامات عراق برای مقابله به پیامدهای تغییرات اقلیمی:

دولت عراق در مارس 2023 با هدف مقابله با روند بیابان زایی گسترده در این کشور کمپینی که مورد حمایت چندین سازمان ملی و بین المللی از جمله برنامه توسعه ملل متحد (UNDP) و سازمان غذا و کشاورزی (FAO) قرار گرفته است برای کاشت پنج میلیون درخت در سراسر کشور را آغاز کرد. این کمپین شامل طیف گسترده ای از فعالیت ها، مانند کاشت نهال، ایجاد نهالستان‌ها، و ارائه آموزش به جوامع محلی است. این ابتکار همچنین بر ایجاد مشاغل سبز و ترویج شیوه‌های کشاورزی پایدار متمرکز است و در چند استان عراق از جمله بغداد، بصره و دیالی در حال انجام است. کاشت درختان توسط کشاورزان و شهروندان محلی و با حمایت کارشناسان فنی و منابع تامین شده توسط دولت و سازمان‌های همکار انجام می‌شود. علاوه بر این دولت عراق با کمک سازمانهای توسعه ای بین المللی از جمله جایکا ژاپن پروژه‌هایی را به منظوراحداث شبکه‌های جدید آبیاری را شروع کرده و قراردادهایی را با شرکت های خارجی به منظور بهره گیری از انرژی‌های تجدید پذیر (خورشیدی و بادی) منعقد نموده است .

در گزارشی که از سوی معاون نماینده ویژه دبیرکل سازمان ملل در امور بشر دوستانه در عراق،  در سال 2021 در خصوص تهدیدات اقلیمی در عراق تهیه شده، به دولت عراق توصیه نموده است "عراق باید تصفیه خانه‌های مدرن آب را گسترش دهد، زیرساخت های قدیمی و آسیب دیده آب را تعمیر کند، محدودیت های مصرف آب را اعمال کند، در زیرساخت های جدید آبیاری و برداشت آب سرمایه گذاری کند، و شیوه‌های آبیاری نوآورانه را ترویج کند و در عین حال گفتگو و تعامل با کشورهای همسایه برای اطمینان از سهم عادلانه آب بسیار مهم است. همچنین دولت باید سرمایه‌گذاری خصوصی داخلی و بین‌المللی را برای ایجاد موسسات دانش بنیان سبز در بخش‌های کشاورزی، پسماندها و انرژی تشویق کند ."

منابع:

1- https://pe.annabaa.org/news/3198

2-  https://www.independentarabia.com/node/486481

3- https://amwaj.media/fa/article/grappling-with-climate-change-iraq-girds-to-apply-solutions

4-https://news.un.org/ar/story/2022/11/1115457

5-https://www.pbs.org/newshour/world/iraqi-prime-minister-promises-action-to-tackle-climate-change-transition-to-renewables

6-https://rawabetcenter.com/en/?p=4333