مروری بر ظرفیت های استان اردبیل

استان اردبیل با مساحتی بالغ بر 17953 کیلومتر مربع در امتداد شمال به جنوب کشیده شده و با توجه به شرایط خاص جغرافیایی از تنوع محیطی مناسب و مزیت های بسیار خوبی در حوزه کشاورزی، گردشگری، معادن و انرژی‌های تجدید پذیر بادی و زمین گرمایی برخوردار است.

استان اردبیل در منطقه شمال غربی ایران قرار دارد و مساحت این استان 17953 کیلومتر مربع (حدود 09/1 درصد از مساحت کل کشور) می‌باشد. این استان در امتداد  شمال به جنوب کشیده شده و به دلیل شرایط خاص جغرافیایی از تنوع محیطی مناسبی برخوردار است. جنوبی ترین قسمت آن بر عرض جغرافیایی 37 درجه و 45 دقیقه و شمالی ترین نقطه آن بر عرض 39 درجه و 42 دقیقه منطبق است. این گستردگی در محور جغرافیایی همراه با ترکیب همگون کوهستانی بودن و همجواری با دریای خزر موجب تنوع اقلیمی و امکان کشت محصولات مختلف در استان را فراهم نموده است.

استان اردبیل از شمال با جمهوری آذربایجان، از شرق با جمهوری آذربایجان، دریای خزر و استان گیلان، از غرب با استان آذربایجان شرقی و از جنوب با استان زنجان مجاور است. این استان دارای پتانسیل بالایی در زمینه توسعه صنعتی بویژه در حوزه‌های صنایع غذایی می‌باشد. از سویی دیگر، اردبیل، به لحاظ صنعتی، یکی از استان‌های کمتر توسعه یافته کشور محسوب می‌شود و کاهش فاصله با استان‌های توسعه یافته و افزایش میزان تولیدات صنعتی استان از اهداف اصلی مسئولین استانی و ملی به شمار می رود.   

1) ظرفیت های بالقوه صنعت استان:

استان اردبیل، دارای ظرفیت های گوناگونی در حوزه صنعت بویژه در بخش های انرژی، معادن و کشاورزی می‌باشد. در این رابطه می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:  

 - بهره مندی از خاک حاصلخیز و اقلیم مناسب برای توسعه فعالیت های کشاورزی، دامپــروری، پـرورش زنبور عسل، آبزی پروری، محصولات زراعی صنعتی (چغندر قند، علوفه و دانه‌های روغنی)، ظرفیت بالا برای تولید و صادرات محصولات باغی (بویژه سیب و انگور) و انواع گیاهان زینتی و دارویی،

- برخورداری از منابع غنی آب های سطحی و زیرزمینی و امکان بهره برداری از آنها برای توسعه فعالیت های کشاورزی و صنعتی،

- دارا بودن اراضی جنگلی مناسب و قابلیت تولید انواع چوب صنعتی به ویژه صنوبر،

-  امکان راه اندازی واحدهای صنعتی در حوزه صنایع غذایی و تبدیلی محصولات کشاورزی،

 - ظرفیت مناسب جهت نگهداری و انبارسازی محصولات غذایی با توجه به اقلیم سرد استان،

 - داشتن پتانسیل در صنایع دستی وابسته به چوب، فرش و گلیم،

- بهره مندی از معادن فلزی (مس، طلا، سیلیسیوم و روی) و غیر فلزی (سنگهای تزئینی و ساختمانی و آهک و گچ و گوگرد) گوناگون،  

- دارا بودن 282 کیلومتر مرز بین المللی با جمهوری آذربایجان و نزدیکی به مبادی و دروازه‌های ورودی به کشورهای ارمنستان، ترکیه و عراق به عنوان فرصت های مناسب برای توسعه فعالیت های بازرگانی خارجی و ترانزیت کالا،

- امکان بهره گیری از انرژی‌های تجدید پذیر در استان همچون انرژی بادی و زمین گرمایی،

- برخورداری از ظرفیت ویژه در حوزه صنعت نساجی.

2- ظرفیت های بالفعل استان:  

استان اردبیل یک استان صنعتی نیست و دلایل این امر را می‌توان در بافت اجتماعی روستایی استان و غالب بودن کشاورزی و خدمات در اقتصاد منطقه دانست. همچنین از مقایسه سهم ارزش افزوده بخش صنعت از کل ارزش افزوده سالهای 1392 تا 1398 استان، نتیجه گیری به عمل می‌آید که بخش صنعت استان در سال 1392 در حدود 8.52 درصد، در سال 1393 در حدود 7.84 درصد، در سال 1394 در حدود 7.02  درصد، درسال 1395 در حدود 6.91 درصد، در سال 1396 در حدود 8.39درصد، در سال 1397 در حدود 6.30 درصد و در سال 1398در حدود 6.63درصد از کل ارزش افزوده حاصله در استان را به خود اختصاص داده است. در حالی که این ارقام برای کشور به ترتیب برابر با 13.12درصد، 12.57 درصد و 12.86 درصد، 12.70 درصد، 12.97، 14.79 و 12.77 درصد از کل ارزش افزوده کشور بوده است و این مطلب نیز دلیل دیگری بر عدم شکوفایی بخش صنعت در استان می‌باشد.

شرح	واحد	1392	1393	1394	1395	1396	1397	1398
سهم ارزش افزوده  بخش صنعت استان  از کل ارزش افزوده استان	درصد	8.52	7.84	7.02	6.91	8.39	6.30	6.63
سهم ارزش افزوده  بخش صنعت کشور  از کل ارزش افزوده  کشور	درصد	13.12	12.57	12.86	12.70	12.97	14.79	12.77

جدول سهم ارزش افزوده بخش صنعت ازکل ارزش افزوده استان و کشور درطول سال های 1398- 1392

در سال 1397 از 215 کارگاه صنعتی دارای ده نفر کارکن و بیشتر ، تعداد 187 کارگاه بین 10 تا 49 نفر کارکن (97/86 درصد) ، تعداد 17 کارگاه بین 50 تا 99 نفر کارکن (90/7 درصد) و تعداد 11 کارگاه نیز بیش از صد نفر کارکن داشته اند که  سهم کارگاه‌های صنعتی دارای 100 نفر کارکن و بیشتر، از کل کارگاه‌های صنعتی استان 5.11 درصد بوده است. بدین ترتیب ملاحظه می‌گردد که کارگاه‌های صنعتی  دارای 99-50 نفر کارکن و 100 نفر کارکن و بیشتر، سهم اندکی از کل کارگاه‌های صنعتی دارای 10 نفر کارکن و بیشتر استان را به خود اختصاص داده اند. از نظر نحوه مالکیت نیز تعداد 204 کارگاه در اختیار اشخاص حقیقی و حقوقی بخش خصوصی بوده و تعداد 11 کارگاه دیگر نیز بصورت مالکیت عمومی و دولتی اداره می‌شوند. در سال 1397 ارزش‌افزوده فعالیت کارگاه‌های صنعتی دارای ده نفر کارکن و بیشتر  استان معادل 1696425 میلیون ریال بوده است.

با عنایت به نقش و اهمیت بخش صنعت در توسعه اقتصادی و اجتماعی و همچنین با در نظر گرفتن جایگاه پائین استان در این بخش بسیار مهم اقتصادی، ایجاد واحدهای صنعتی در استان بیش از پیش ضروری می‌باشد. در سال 1397 تعداد 267 شرکت تعاونی صنعتی فعال با 2565 نفر عضو و 2955 نفر شاغل و 36141828 هزار ریال سرمایه گذاری در استان اردبیل مشغول فعالیت بوده اند.

در سال 1398 تعداد 137 فقره جواز تأسیس (شامل واحدهای جدید صنعتی و توسعه واحدهای فعال) و 143 فقره پروانه بهره برداری (شامل پروانه بهره برداری صنعتی جدید و پروانه بهره برداری مکمل) صادر شده است. همچنین در این سال، تعداد 20 فقره (14.59 درصد) از جوازهای تأسیس صادر شده توسط سازمان صنایع و معادن استان در ارتباط با صنایع تولید سایر محصولات کانی غیر فلزی، 20 فقره در ارتباط با ساخت ماشین آلات و تجهیزات معادل (14.59 درصد)، 19 فقره در ارتباط با محصولات غذایی و آشامیدنی معادل   ( 13.86 درصد ) و 18 فقره در ارتباط با تولید محصولات لاستیکی و پلاستیکی معادل (13.13 درصد )، بوده است.

مقایسه جوازهای تأسیس صادر شده در سال 1398 نسبت به سال قبل نشان دهنده کاهش 9.86 درصدی جوازهای تأسیس در سال 1399 می‌باشد. در بررسی تعداد پروانه‌های بهره برداری صادر شده در سال 1396 بیشترین تعداد پروانه بهره برداری صادرشده به ترتیب مربوط به تولید سایر محصولات کانی غیر فلزی با 40 فقره پروانه بهره برداری سپس تولید محصولات غذایی و آشامیدنی با 24 فقره پروانه بهره برداری و تولید محصولات فلزی فابریکی با 19 فقره پروانه بهره برداری بوده است. 60 فقره پروانه بهره برداری  صادرشده درسال 1397 نیز مربوط به سایر رشته فعالیت ها در زمینه صنعت بوده است. تعداد پروانه‌های بهره برداری صادر شده در سال 1398 افزایشی معادل 1.41 درصد نسبت به سال قبل داشته است.

به طور کلی در این استان صنایع پایه و سنگین ایجاد نشده و گسترش نیافته اند و یکی از علل مهم عدم توسعه سایر صنایع، وابستگی آن‌ها به وجود این گونه صنایع و نهاده‌های تولید شده توسط آنها می‌باشد. حمایت از گسترش فعالیت شرکت شهرک های صنعتی استان در زمینه آماده سازی و واگذاری آسان زمین صنعتی و حمایت از صنعتگران، تاکید بر نقش صنایع کوچک، ترویج کارآفرینی و ایجاد اشتغال و پیگیری کمک های فنی و اعتباری و تسهیلات وجوه اداره شده و زود بازده و معافیت های مالیاتی و عوارضی، از جمله مواردی است که می‌تواند سرمایه گذاران و علاقمندان احداث واحدهای صنعتی را به فعالیت در استان ترغیب نماید. در سال های اخیر فعالیت های خوبی در این راستا انجام پذیرفته و افزایش پروانه‌های تأسیس و بهره برداری صنایع رشد چشمگیری داشته است ولی با توجه به موارد یاد شده بدیهی است دست اندرکاران و مدیران اجرایی استان بایستی به دنبال راهکارهای جدید جذب و جلب سرمایه‌ها و کارآفرینان باشند.

4- حوزه‌های شاخص صنعت استان:

استان اردبیل به علت دور بودن از شهرهای صنعتی و مرکزی کشور، فاقد صنایع مادر همچون کارخانه‌های دولتی عمده در حوزه‌های فولاد، پتروشیمی و ... است، افزون بر این، تعدد و تنوع شرکت های صنعتی خصوصی در استان اردبیل در مقایسه با استان‌های صنعتی کشور اندک می‌باشد. در واقع، با مراجعه به  وبسایت «پایگاه اطلاعات صنعتی ایران»، می‌توان به این واقعیت پی برد. در این وبسایت، شمار شرکت های صنعتی و تجاری استان اردبیل، 988 مورد قید شده است، در حالی که این رقم برای استان آذربایجان شرقی 3707 و برای استان اصفهان 8258 مورد می‌باشد. با این حال، با توجه به ظرفیت های بالقوه استان، در برخی از حوزه‌ها، تعدد و تمرکز شرکت ها و کارگاه‌های صنعتی قابل توجه می‌باشد که در ادامه به برخی از این بخش های صنعتی می‌پردازیم.

الف) کارگاه‌های تولید چوب و مصالح ساختمانی:

بنا به گفته رامین صادقی، رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اردبیل این استان، ظرفیت مناسبی جهت تولید برخی از مصالح و تجهیزات ساختمانی را دارد. به عنوان مثال، از 6 میلیون عدد شیرآلات بهداشتی مصرف شده در کشور 3 میلیون عدد مربوط به تولید استان اردبیل است که از این جهت 50 درصد محصول کیفی شیرآلات بهداشتی در این خطه، تولید و روانه بازار مصرف می‌شود. همچنین می‌توان به تولید 25 درصد لاستیک کشور، تولید 35 درصد آب‌های معدنی و همچنین تولید 30 درصد ام دی اف (از مصنوعات چوبی) کشور در استان اردبیل اشاره کرد. مقامات و مسئولین محلی سعی دارند، ظرفیت تولید در این محصولات را افزایش داده و این استان را به قطب تولید محصولات فوق الذکر در کشور تبدیل نمایند.

ب) صنایع دستی:

 فرش های دستبافت اردبیل و ورنی‌های عشایر مغان و گلیم های عنبران و در کل مصنوعات دستی در استان، جایگاه برجسته ای دارد. این صنایع از قدیم الایام در استان رایج بوده اند. علاوه بر این سه رشته از صنایع دستی، رشته‌های دیگری از قبیل جاجیم بافی،‌کاشی معرق، معرق چوب، منبت چوب و گلسازی در استان رواج دارند. مدیریت صنایع دستی استان با شناسایی و ساماندهی شاغلین این بخش و صدور کارت شناسایی و مجوزهای مربوطه و هدایت آنها و با تشکیل نمایشگاه‌های دائمی و موقت اختصاصی صنایع دستی و شرکت در نمایشگاههای استانی و منطقه ای و کشوری توانسته است در سال های اخیر تولیدات صنایع دستی در استان را پر رونق نماید.

ساماندهی علاقمندان به یادگیری و آموزش صنایع دستی در قالب کلاس های هنری در مقاطع عمومی، مقدماتی و تخصصی صنایع دستی و حمایت از هنر آموختگان (بصورت معرفی به نهادها و دستگاه‌ها برای برخورداری از تسهیلات مالی و فنی) گامی مهم در جهت اشتغال و ایجاد ارزش افزوده این بخش در استان می‌باشد. در سال 1398 در این استان تعداد 36 شرکت تعاونی فعال فرش دستبافت با 356 نفر عضو و 430 نفر شاغل با سرمایه ای معادل 1656 میلیون ریال مشغول فعالیت بوده اند که در حدود 2.68 درصد شرکتهای تعاونی فرش دست بافت ، 0.62 درصد اعضا ،1.33 درصد شاغلین و 3.51 درصد سرمایه گذاری‌های انجام یافته کشور را به خود اختصاص داده است.

ج) معـادن:

بر اساس اطلاعات سالنامه آماری استان در سال 1398 تعداد 41 معدن در حال بهره برداری در سطح استان وجود داشته است. تعداد شاغلان معادن در حال بهره برداری استان 314 نفر بوده است.
البته در معادنی که انجام بخشی از فعالیت استخراج بصورت کنتراتی به دیگران واگذار شده، شاغلین آن در این آمارگیری به حساب نیامده است. براساس آخرین اطلاعات سالنامه آماری استان، مقدار تولیدات معادن در حال بهره برداری استان در سال 1396 در حدود 4220513 هزارتن بوده است.

در سال 1397، تمامی معادن درحال بهره برداری  استان (41 معدن) دارای مدیریت خصوصی بوده است. روش استخراج در تمام معادن استان به صورت روباز می‌باشد. لازم به ذکر است تا پایان سال 1397 تعداد 8 شرکت تعاونی معدنی فعال با 73 نفر عضو، 114 نفر شاغل و با سرمایه گذاری 742800 هزار ریال در سطح استان برای بهره برداری از معادن مشغول فعالیت بوده اند که این ارقام در سطح کشور به ترتیب تعداد 918 شرکت، 14021 نفر عضو، 8917 نفر شاغل و 118580 میلیون ریال سرمایه گذاری بوده است.

مقدار تولیدات معادن در حال بهره برداری استان بر حسب نوع مواد معدنی استخراج شده در سال 1397 بدین گونه بوده است که 29.72 درصد از تولیدات معادن استان را سنگ آهک و 53.14 درصد آن را سنگ لاشه ،3.80 درصد از تولیدات معادن استان سنگ تزئینی، 2.16 درصد پوکه معدنی، 5.14 درصد سنگ سیلیس و 6 درصد آن را سنگ آهن تشکیل می داده است.

ه) شهرک های صنعتی:                                                                                  

شرکت شهرک‌ های صنعتی استان در سال ۱۳۷۳ همزمان با تأسیس استان تشکیل شد که آن زمان تنها یک شهرک صنعتی وجود داشت که هم ‌اکنون تعداد آن به 27 مورد رسیده است. تنها شهرک صنعتی استان قبل از تأسیس، شهرک صنعتی شماره یک اردبیل با مساحت ۵۰ هکتار بود، اما اکنون مساحت شهرک ‌های صنعتی استان به بیش از ۱۵۰۰ هکتار افزایش یافته است که این آمار نشان از جهش ۳۰ برابری آن دارد.
ایجاد شهرک‌ها و نواحی صنعتی جدید در نقاط  مختلف استان، می‌تواند زمینه‌ساز توسعه صنعت و ایجاد اشتغال در این مناطق گردد. افزون بر این، با احداث و توسعه شهرک‌های صنعتی جدید زمینه حضور سرمایه‌گذاران بخش خصوصی، بهتر فراهم می‌ شود. درواقع، شهرک های صنعتی با ایجاد و تأمین زیرساخت های لازم، ترغیب کننده سرمایه گذاری در بخش صنعت استان به شمار می روند. استان اردبیل دارای 8 شهرک صنعتی دولتی، ۱۱ ناحیه صنعتی دولتی و 8 شهرک صنعتی غیردولتی مصوب است.

5- ظرفیت های صنعتی قابل بهره برداری استان:

هرچند که تعداد واحدهای صنعتی در استان رو به رشد هستند، اما با توجه به ظرفیت های موجود، برخی از بخش های صنعت در این استان مورد غفلت قرار گرفته اند که شایسته توجه و تمرکز بیشتر در سال های آتی هستند. از مهمترین بخش های صنعتی استان که می‌تواند مورد توجه سرمایه گذاران واقع شود عبارتند از:

الف) صنایع تبدیلی:

استان اردبیل به علت کیفیت مطلوب خاک و میزان بارندگی زیاد، از مزیت ویژه ای در تولید محصولات کشاورزی برخوردار می‌باشد. از این رو، صنایع تبدیلی به دلیل به کارگیری محصولات کشاورزی به عنوان مواد اولیه می‌تواند، محرک مناسبی برای صنعتی شدن استان تلقی گردد. بـسیاری از محـصولات کـشاورزی دارای زمان تولید و مصرف متفاوتی می‌باشند. تولید یا برداشت آنهـا معمـولاً در یـک زمـان مشخص و کوتاه ولی مصرف در زمان طولانی تری صورت می‌گیرد. صنایع تبدیلی مـی توانـد با حفظ و نگهداری و همچنین ایجاد تغییـر و تبـدیل در محصولات، امکـان مصرفشان در طی سال میسر باشد. ایجاد و گسترش صنایع تبدیلی دارای برخی اثرهای اقتصادی از جمله ایجـاد ارزش افزوده، ایجاد اشـتغال، ایجـاد درآمـدهای ارزی و همچنـین اسـتفاده بیـشتر از محـصولات کشاورزی و بدین ترتیب جلوگیری از اتلاف و ضایع شدن محصولات می‌گردد.

بدون تردید ایجاد صنایع تبدیلی یکی از سودمندترین راه ارتباطات بین دو بخش صنعت و کشاورزی است. این صنایع از میزان بیکاری‌های دائمی و فصلی در مناطق روستایی می‌کاهد. همچنین زمینه مناسب جهت توسعه بخش کشاورزی را فراهم آورده و به افزایش تولیدات، بهره وری، ایجاد فرصت های شغلی، تأمین نیازهای اساسی، پیوند با دیگر بخش های اقتصادی و کاهش نابرابری‌های منطقه ای منجر خواهد شد. لذا این گونه صنایع می‌تواند پیش نیاز استراتژی صنعتی شدن در استان اردبیل از یک سو و تأمین کننده امنیت غذایی در کشور از سوی دیگر، باشد.

ب) صنایع بسته بندی:

امروزه صنعت بسته بندی نقش توانمندی زیادی در رشد کسب و کارها و برندسازی کالاهای تولیدی ایفاء می‌کند و در بخش های مختلف اقتصادی از مواد غذایی و دارویی گرفته تا کالاهای مصرفی روزانه و کالاهای راهبردی به کار گرفته می‌شود.  بسته بندی محصولات، بویژه تولیدات کشاورزی استان، نه تنها آن‌ها را در برابر هر گونه لطمات محیطی مقاوم خواهد کرد، بلکه با ارائه اطلاعات بر روی کالاها، می‌تواند کمک شایانی به بازاریابی و شکل گیری برندهای محلی نماید. همچنین، بسته بندی موجب تسریع در حمل و نقل محصولات شده و همچنین انبارسازی آن‌ها را تسهیل می نماید.

صنعت بسته بندی با وجود گستردگی و اهمیتی که دارد، متأسفانه تاکنون، نتوانسته است جایگاه مطلوبی در صنعت کل کشور بیابد و استان اردبیل نیز از این قاعده مستثنی نیست. در این استان با فقدان و یا کمبود واحدهای بسته بندی و فرآوری پیشرفته، کشاورزان و واسطه گران مجبور به خام فروشی و خروج سریع محصولات تولیدی شان (همچون، سیب زمینی، گوجه فرنگی و سیب) از استان می‌شوند که این امر به معنی ارزش افزوده اندک از تولید محصولات کشاورزی و عدم اشتغال زایی صنعتی است.

 ج) انرژی‌های تجدیدپذیر:

تقاضای روزافزون انرژی، تخریب محیط زیست درنتیجه بهره برداری بی رویه از سوخت های فسیلی، پایان پذیری سوخت های فسیلی و رشد سریع صنایع، از مهمترین عواملی هستند که جوامع مدرن و صنعتی را با چالش های بزرگتری روبه رو کرده اند، به همین دلیل روزبه روز استفاده از انرژی‌های پاک و تجدید پذیر نظیر انرژی خورشیدی، بادی، زمین گرمایی و ... به جای انرژی‌های حاصل از سوخت های فسیلی بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. در این میان، استان اردبیل یکی از مناطق بادخیز در ایران به شمار می رود که می‌تواند پتانسیل بالایی در تولید انرژی بادی باشد. مطالعه ای که توسط تنی چند از دانشجویان دانشگاه محقق اردبیلی صورت گرفته است، نشان می دهد که در صورت جایگزینی انرژی باد تولید شده در این شهرستان با برق حاصل از شبکه شهری، به میزان قابل توجهی می‌توان از مصرف سوخت جلوگیری کرده و به تبع آن میزان تولید دی اکسید کربن را کاهش داد. همچنین چشمه‌های آب گرم اطراف کوه سبلان، منبعی خدادی برای به کار گیری انرژی زمین گرمایی است.

نتیجه گیری:

استان اردبیل در حوزه کشاورزی، گردشگری، معادن فلزات و انرژی‌های تجدید پذیر بادی و زمین گرمایی دارای مزیت های بسیار خوبی است. همچنین با توجه به موقعیت مرزی استان از یک سو و مزیت ویژه استان در تولید محصولات کشاورزی از سوی دیگر، می‌توان با سرمایه گذاری در صنایع تبدیلی و بسته بندی، استان اردبیل را به یکی از قطب های اصلی در حوزه صنایع غذایی تبدیل کرد. صنعتی که در دوران پساکرونا به علت گسست زنجیره‌های تولید و تدارک مواد غذایی در جهان، بیش از پیش اهمیت یافته است. افزون بر این، با توجه به مجاورت و نزدیکی این استان با روسیه و کشورهای قفقاز و آسیای مرکزی که همه ساله مقادیر قابل توجهی از مصارف میوه و سبزیجات و مواد غذایی خود را از کشورهای دیگر وارد می‌کند، لازم است توجه ویژه ای به زیرساخت های حمل و نقل و صنایع تبدیلی و بسته بندی مرتبط با محصولات غذایی بعمل آید.

                                               

منابع:

- اقبالی، جمشید و دیگران، (1394) نقش صنایع تبدیلی و تکمیلی در توسعه کشاورزی و امنیت غذایی پایدار، سومین همایش ملی انجمن‌های علمی دانشجویی رشته‌های کشاورزی و منابع طبیعی.

- رحمانی، مریم، (1382). بررسی نقش صنایع تبدیلی در کاهش ضایعات و توسعه صادرات محصولات کشاورزی باغی، خلاصه مقـالات نخـستین همایش کشاورزی و توسعه ملی، صص 229-201.

- عسکری ارنجکی، عادل و دیگران. (1396) پتانسیل سنجی استفاده از انرژی بادی در استان اردبیل، ششمین کنفرانس انرژی‌های تجدید پذیر و تولید پراکنده ایران.

- سالنامه آماری کشور - 1398

- https://www.isna.ir/news/1400031511049/

- http://vic.ir/

- https://www.irna.ir/news/83905985/

- https://www.javanonline.ir/fa/news/1011526/