بررسی تحولات بازار گاز اوکراین در سال 2020

سال 2020 به عنوان یکی از سخت‌ترین سال‌ها در تاریخ اوکراین در بخش ملی گاز ثبت شد. برای اوکراین، این سال به عنوان سال آزمون برای اصلاح تبدیل شد که این کشور از سال 2014 در حال انجام آن است. امروزه، می‌توانیم با اطمینان بگوییم که بخش ملی گاز، که طی سال‌های اخیر دستخوش تغییرات چشمگیری شده، نه تنها در برابر حمله بحران ویروس کرونا مقاومت کرده، بلکه بنیان محکمی را برای توسعه بلندمدت آینده ایجاد کرد. مهمترین رویداد سال گذشته برای کشور اوکراین راه‌اندازی بازار رقابتی گاز برای مردم در اول آگوست بود. از آن روز به بعد، قیمت گاز برای مصرف‌کنندگان خانگی مانند گذشته توسط دولت تعیین نمی‌شود، اما بر اساس تعادل عرضه و تقاضا شکل می‌گیرد.

در اقتصاد بازار، همه از رقابت سود می‌برند. مصرف‌کنندگان خدمات و محصولات بهتر و ارزانتری دریافت می‌کنند. اقتصاد به جای داشتن یک شرکت انحصاری منصوب شده توسط دولت، با صدها بنگاه اقتصادی مواجه است که در بخش‌ها و مناطق مختلف بازار در حال رقابت بوده و نیازی به میلیاردها دلار یارانه دولتی ندارند. در این فضا، مشاغل صادق و قابل اعتماد پیروز میدان هستند و با دسترسی برابر به بازار، می‌توانند برای توسعه خود درآمد کسب کنند. بازنده‌ها نیز مقامات فاسد و بازرگانان بی‌وجدانی هستند که یک بازار آزاد و رقابتی برای آنها تهدیدی آشکار است. بنابراین، این افراد دائما با راه‌اندازی بازار رقابتی مخالفت کرده به عامل تعویق آن تبدیل می‌شوند؛ اما علی‌رغم پیش‌بینی‌ها، با راه‌اندازی بازار در اگوست 2020، هیچ فاجعه‌ای رخ نداد. هر چند به دلیل عدم اصلاحات طولانی‌مدت در بازار انرژی اوکراین مشکلات زیادی را نشان داد که حادترین آن بدهی چند میلیارد گریونایی بازیگران بازار به یکدیگر بود. بنابر اعلام شرکت سهامی ملی نفت و گاز اوکراین، تا پایان دسامبر 2020، کل بدهی این شرکت به دولت برای عرضه گاز بیش از 75 میلیارد گریونا (2.675 میلیارد دلار) است. یافتن راه حل برای این مشکل یکی از چالش‌های اصلی سال 2021 خواهد بود؛ چرا که بیش از نیمی از این مقدار بدهی توسط نیروگاه‌های حرارتی ایجاد شده که برای تولید انرژی گرمایی گاز خریده‌اند. برای این بنگاه‌ها، بازار آزاد باید از ابتدای ماه می 2021 فعالیت خود را آغاز کند. اگر این بدهی تصفیه نشود، فصل گرمایش بعدی به خطر می‌افتد.

نوسان قیمت

بازار گاز در اروپا فصلی است. قیمت‌ها پس از پایان فصل گرما کاهش می‌یابد و در تابستان به حداقل مقدار می‌رسند و با رسیدن سرما دوباره شروع به افزایش می‌کنند. سال گذشته به دلیل افزایش شدید قیمت گاز طبیعی مردم اوکراین ناراضی شدند. در حالی که در تابستان به دلیل کاهش مصرف و کاهش فعالیت اقتصادی به دلیل شیوع بیماری کرونا، قیمت سوخت به کمترین میزان رسید؛ در ماه دسامبر قیمت‌ها تقریبا دو برابر شد، که نارضایتی مردم را در پی داشت. همزمان، به لطف راه‌اندازی بازار آزاد، اوکراینی‌ها توانستند در این نوسانات قیمت صرفه‌جویی کنند. به عنوان مثال، شرکت نفت و گاز اوکراین در آگوست 2020، دو برنامه تعرفه‌ای به مصرف‌کنندگان خانگی ارائه داد: قرارداد سالانه تأمین گاز با قیمت ثابت 4.73 گریونا در هر متر مکعب، یا یک قرارداد ماهانه، که در آن قیمت گاز تغییر می‌کند (قیمت در ماه اگوست 3.24 و در ماه دسامبر 6.3 گریونا در هر متر مکعب). یعنی مشتری که مقدار مصرف بالایی دارد و با ورود هوای سرد نیز مصرفش افزایش می‌یابد، می‌تواند در دسامبر، به جای 6.3 گریونا 4.7 گریونا در هر متر مکعب پرداخت نماید.

قبل از آگوست سال 2020، مصرف‌کنندگان خانگی چنین فرصت‌هایی را نداشتند. کار به جایی رسید که در ماه دسامبر، نخست‌وزیر و سپس رئیس‌جمهور از اوکراینی‌ها خواستند به دلیل پایین بودن قیمت پیشنهادی، شرکت دولتی نفت و گاز اوکراین را به عنوان تأمین‌کننده گاز طبیعی خود انتخاب کنند. رئیس دولت گفت: « شرکت دولتی نفت و گاز کمترین قیمت‌ها را در بازار ارائه می‌دهد. با وجود وضعیت بازار برای کاهش قیمت مبارزه خواهد کرد. ما کووید 19 در کشور داریم و مردم به کمک نیاز دارند».

در ژانویه 2021، قیمت گاز برای خانوارها 11تا 20 درصد افزایش می‌یابد. انتظار می‌رود به دلیل افزایش تقاضا در اروپا در میان کاهش اقدامات محدودکننده و بهبود اقتصادی این افزایش در نیمه اول سال اجرا شود. کاهش دوره‌ای دمای هوا در ماه‌های زمستان باقیمانده نیز می‌تواند باعث افزایش قیمت‌ها شود. علاوه بر این، از اول ژانویه، اوکراینی‌ها شاهد افزایش تعرفه‌های توزیع گاز هستند. تعرفه‌ها برای بیش از 40 توزیع کننده افزایش یافت و برای برخی هزینه تقریبا دو برابر شد؛ بنابراین، کمترین تعرفه برای توزیع گاز توسط مشترکان Kyivgaz با 31 کوپک و بالاترین آن برای مشتریان Gazovik با 2.55 گریونا در هر متر مکعب پرداخت می‌شود.

افق‌های جدید برای مصرف گاز داخلی

اوکراین سالانه حدود 20 میلیارد متر مکعب گاز تولید و حدود 30 میلیارد متر مکعب مصرف می‌کند. در طول سه دهه استقلال، این کشور با افزایش تولید و کاهش مصرف گاز روبرو بوده تا این شکاف از راه واردات پر شود؛ لذا این سیاست، هم بر قیمت مصرف‌کنندگان نهایی تأثیر می‌گذارد و هم اوکراین را به صادرکنندگان وابسته می‌کند. تاکنون هیچ نتیجه ملموسی در این مسیر حاصل نشده و سال 2020 نیز از این قاعده مستثنی نبود؛ چرا که طبق تصمیم دولت برای توسعه صنعت گاز- که در سال 2016 تصویب شد- تولید باید به 27 میلیارد متر مکعب افزایش و مصرف هم به این سطح کاهش می‌یافت. با این حال در پایان سال گذشته، تولید گاز در اوکراین در عدد 20 میلیارد و مصرف در عدد 30 میلیارد متر مکعب باقی ماند و این امر علی‎رغم بحران‌ها و ده‌ها میلیارد گریونا سرمایه‌گذاری اتفاق افتاد.

با دستیابی به استقلال کامل انرژی از واردات، اوکراین می‌تواند به میزان قابل توجهی هزینه‌های انرژی خانوارها و مشاغل را کاهش دهد. سال گذشته بود که بنیان این امر گذاشته شد. در اوایل دسامبر، کابینه وزیران به شرکت دولتی نفت و گاز اوکراین اجازه داد امتیاز توسعه میدان نفت و گاز یوزویسکا (Yuzivska) واقع در مناطق خارکف و دونتسک - بزرگترین میدان گازی شل در کشور- با برآورده ذخیره 3 تریلیون متر مکعب و پایه تولید سالانه حدود 10 میلیارد متر مکعب را به دست آورد. علاوه بر این، در اواخر ماه نوامبر، دولت همچنین به این شرکت امتیاز اکتشاف و تولید نفت و گاز در قسمت اوکراینی دریای سیاه - جایی که منابع گاز در حدود 1 تا 2 تریلیون متر مکعب پیش‌بینی می‌شود- اعطا کرد. اجرای این دو پروژه به اوکراین اجازه می‌دهد واردات گاز را به طور کامل کنار بگذارد. با این حال، برای این منظور، لازم است تعدادی از مشکلاتی که کشور هنوز با آنها روبرو نشده حل شود.

برای تولید در مقیاس وسیع در میدان یوزویسکا، شرکت نفت و گاز نیاز دارد یک راه حل فناورانه پیدا کند تا تولید تجاری گاز شیل در اوکراین را از نظر اقتصادی مقرون به صرفه کند. برای توسعه فعال این میدان گازی، اوکراین باید امنیت منطقه آبی خود را از حمله احتمالی روسیه تضمین کند. اجرای این دو پروژه علاوه بر فن‌آوری‌های مدرن، به میلیاردها دلار سرمایه نیز نیاز دارد. اوکراین مجبور است شرکت‌های بین‌المللی فعال در حوزه نفت و گازی را جذب کند، که با نگرانی به سیستم اصلاح نشده قضایی اوکراین می‌نگرند و منتظر تشدید مبارزه با فساد و تضمین سرمایه‌گذاری‌های خارجی در این کشور هستند. اینها چالش‌هایی است که کشور باید در سال‌های آینده مرتفع کند.

رقابت‌های ترانزیتی

یکی دیگر از تحولات مهم سال 2020 کاهش ترانزیت گاز از طریق اوکراین بود. پیشتر حدود 55.8 میلیارد متر مکعب از طریق سیستم انتقال گاز اوکراین از روسیه به اروپا تأمین می‌شد اما این حجم 38 درصد کاهش نسبت به سال گذشته را نشان می‌دهد. بیشترین حجم به مسیر اسلواکی - حدود 38.5 میلیارد متر مکعب و به مجارستان 9.6 میلیارد متر مکعب - تزریق شد. 3.8 میلیارد متر مکعب به لهستان، 3 میلیارد متر مکعب به مولداوی و 0.9 میلیارد متر مکعب نیز به رومانی انتقال یافت. عامل اصلی کاهش عرضه، راه‌اندازی خط لوله گاز جریان ترکیه (ترک استریم) با دور زدن اوکراین و همچنین کاهش تقاضای گاز در اتحادیه اروپا بود. علی‌رغم اینکه حجم واقعی تدارکات به طور قابل توجهی کم شد؛ اما گازپروم روسیه بر اساس حجم تعیین شده در قرارداد ترانزیت (65 میلیارد متر مکعب) به اوکراین هزینه خدمات انتقال را پرداخت کرد. امسال طبق قرارداد، کاهش قابل توجهی در انتقال گاز از طریق اوکراین و در حد 40 میلیارد متر مکعب صورت می‌گیرد. با این حال، با توجه به این واقعیت که روسیه در راه‌اندازی سایر لوله‌های گازی بای پس مشکل دارد و در شرایط افزایش تقاضا برای گاز در اروپا، گازپروم مجبور است حجمی ‌بیش از حد قرارداد را از طریق اوکراین پمپاژ کند، که هزینه انحصار روسیه را افزایش خواهد داد.

تأسیسات ذخیره گاز اوکراین برای بازرگانان اروپایی

اتفاق قابل ذکر مهمی‌ که در سال 2020 برای اوکراین روی داد، افزایش بی‌سابقه حجم گاز ذخیره شده در تأسیسات ذخیره‌سازی اوکراین بود. بیش از 28 میلیارد متر مکعب از ظرفیت 30 میلیارد متر مکعبی اوکراین در ابتدای فصل گرما تکمیل گردید. برای اولین بار در سال‌های گذشته، بیش از 90 درصد امکانات ذخیره‌سازی گاز اوکراین پر شد در حالیکه در 10 سال گذشته این رقم بین 50 تا 80 درصد در نوسان بود و برای اولین بار مقدار قابل توجهی در حدود 10 میلیارد این ذخیره‌سازی متعلق به شرکت‌های خارجی بود. آنها این ذخیره‌سازی را به صورت «انبار گمرک» ذخیره کردند. این رژیم حقوقی که شرکت Ukrtransgaz به عنوان مجری تأسیسات ذخیره‌سازی اوکراین در سال 2017 ایجاد کرده، به بازرگانان این امکان را می‌دهد تا بدون پرداخت مالیات و عوارض گمرکی، گاز را در مخاذن ذخیره‌سازی اوکراین بیش از 1000 روز ذخیره و تعرفه ذخیره‌سازی را به طور کامل پرداخت کنند. این شرایط برای طرفین برد- برد است. هم اوکراین، توانسته به طور موثری از بزرگترین امکانات ذخیره‌سازی خود استفاده کند و هم بازرگانان خارجی یک مدل تجاری سودآور را کشف کرده اند؛ یعنی پمپاژ گاز به مراکز ذخیره‌سازی اوکراین در حالی که قیمت پایین است و صادرات به اتحادیه در زمانی که اوج قیمت گاز است. عامل مهمی ‌که در این امکان را به اوکراین می‌داد، کاهش قابل توجه تقاضای گاز در سراسر اروپا در سال 2020 بود و چون عرضه همچنان در سطح سال‌های گذشته باقی ماند گویی که هیچ بحرانی وجود ندارد. تاجران که از چنین شرایطی غافلگیر شده بودند، نمی‌دانستند که با میلیاردها متر مکعب گاز چه کنند، که ناگهان با افت قیمت مواجه شده بودند با استفاده از امکانات ذخیره‌سازی زیرزمینی اوکراین می‌توانستند گاز خود را تا زمان فروش بهتر و پول معقول‌تر ذخیره کنند. در واقع، اوکراین به شرکت‌های خارجی با رژیم «انبار گمرک» هم فرصت ذخیره‌سازی و هم تعرفه جذابی ارائه داد که کمتر از کشورهای همسایه است.

بنابراین، اوکراین توانست از فرصت‌هایی که بحران جهانی ویروس کرونا ایجاد کرد، استفاده نماید و از بحران‌های اقتصادی جهانی عبور کند. اصلاحاتی که صورت گرفت به اوکراین اجازه می‌دهد نه تنها خیلی آسان‌تر از گذشته، بلکه در چنین شرایط سختی که پیش از این غیرممکن به نظر می رسید، به نتیجه برسد.