پایگاه اطلاع رسانی معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران- نقش دیاسپورا در معماری اقتصاد غنا

۱۴۰۴/۰۵/۲۷- ۰۸:۰۰

نقش دیاسپورا در معماری اقتصاد غنا

جامعه دیاسپورای غنا، که زمانی عمدتاً به عنوان منبع ارسال حواله‌ های ارزی برای خانواده‌ ها نگریسته می‌شد، اکنون به یک شریک استراتژیک و یکی از محورهای اصلی تحولات اقتصادی این کشور تبدیل شده است. این جامعه با ارسال سالانه میلیاردها دلار ارز که اغلب از حجم سرمایه‌ گذاری مستقیم خارجی (FDI) و کمک‌ های توسعه‌ ای فراتر می‌رود، نقشی حیاتی در ثبات اقتصاد کلان و بهبود معیشت خانوارها ایفا می‌کند. این روند در سال ۲۰۲۳ با جذب ۴.۶ میلیارد دلار ادامه یافت و جایگاه غنا را به عنوان دومین دریافت ‌کننده بزرگ حواله در منطقه جنوب صحرای آفریقا، پس از نیجریه، تقویت کرد.

مقدمه: بازتعریف یک سرمایه ملی

واژه دیاسپورا (Diaspora)، که ریشه در زبان یونانی باستان به معنای "پراکنده شدن" دارد، در ابتدا برای توصیف پراکندگی اجباری یهودیان پس از تبعید از بابل به کار می‌رفت. این واژه برای قرن ‌ها بار معنایی یک تراژدی، یعنی گسست از سرزمین مادری را به دوش می‌کشید. اما در ادبیات مدرن، این مفهوم دستخوش تحولی بنیادین شده است. نگاه سنتی که مهاجرت را مترادف با "فرار مغزها" و از دست رفتن سرمایه انسانی می‌دانست، اکنون جای خود را به دیدگاهی نوین داده است که از مفاهیمی چون تبادل و بازگشت سرمایه انسانی و بهره ‌مندی از ظرفیت مهاجران در کشورهای جهان سخن می‌گوید. در این پارادایم جدید، مهاجر دیگر یک سرمایه از دست رفته محسوب نمی‌شوند، بلکه یک سرمایه در گردش هستند که می‌تواند دانش، مهارت و منابع مالی کسب شده در خارج را به وطنشان بازگردانند. بر اساس این دیدگاه، می‌توان دیاسپورا را یک سرمایه ملی فرامرزی با پتانسیل‌ های چند وجهی دانست که می‌تواند به عنوان یک مزیت رقابتی برای کشورهای در حال توسعه عمل کند.

در این میان، غنا به عنوان نمونه ‌ای کلاسیک از این تحول است. جامعه غنایی ‌های مقیم خارج یا همان دیاسپورای غنایی، از کارگران ماهر تا متخصصان برجسته در سراسر جهان، شبکه‌ ای قدرتمند از منابع مالی، انسانی و اجتماعی را تشکیل داده ‌اند که تأثیر آن بر اقتصاد داخلی کشورشان غیرقابل انکار است. این گزارش به عنوان یک مطالعه موردی، ضمن تحلیل ابعاد گوناگون این سرمایه ملی، فرآیند دگردیسی اقتصادی دیاسپورای غنا را بررسی نموده و در نهایت، با ارائه یک نگاه تطبیقی، این چارچوب موفق را در برابر واقعیت پیچیده دیاسپورای ایرانی قرار می دهد.

بخش اول: نقش حواله ‌های ارزی جامعه دیاسپورا در اقتصاد کلان غنا

مهم‌ ترین و ملموس ‌ترین تأثیر اقتصادی دیاسپورا، حواله ‌های ارزی (Remittances) است. این واژه به جریان‌ های مالی خصوصی اطلاق می‌شود که مهاجران از کشور محل اقامت خود به سرزمین مادری خود ارسال می‌کنند. این پولها، که اغلب حاصل کار و تلاش سخت در اقتصادهای پیشرفته ‌تر است، صرفاً یک معامله بانکی نیستند؛ بلکه شریان حیاتی مالی هستند که دیاسپورا را به خانواده و جامعه خود پیوند می‌دهند. تداوم این جریان‌ های مالی خرد، در مجموع به نیرویی قدرتمند در اقتصاد کلان تبدیل شده ‌اند و نقشی فراتر از کمک به بودجه خانوارها ایفا می‌کنند و به ‌عنوان عاملی ثبات ‌بخش در اقتصاد غنا عمل می ‌نمایند که در ادامه، مهم ‌ترین تأثیرات آنها برشمرده می‌شود:

جریان‌های مالی خرد به عنوان عامل ایجاد ثبات: بر اساس آخرین گزارش بانک جهانی (Migration and Development Brief 40, June 2024)، حجم حواله ‌های ارزی ورودی به غنا در سال ۲۰۲۳ به ۴.۶ میلیارد دلار رسید. این رقم که اندکی کمتر از ۴.۷ میلیارد دلار ثبت ‌شده در سال ۲۰۲۲ است، همچنان غنا را در جایگاه دومین دریافت‌ کننده بزرگ حواله در منطقه جنوب صحرای آفریقا، پس از نیجریه، حفظ می‌کند. این حجم پول که به طور مداوم از کمک ‌های توسعه ‌ای و در بسیاری از سال ‌ها از سرمایه ‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) نیز پیشی می‌گیرد، به بانک مرکزی غنا (BoG) کمک می‌کند تا ذخایر ارزی خود را تقویت کرده و نرخ برابری پول ملی (سِدی) را مدیریت کند. نکته مهم در اینجاست که این جریان‌ های مالی اغلب ماهیتی ضد چرخه ‌ای (Counter-cyclical) دارند؛ یعنی در زمان رکود اقتصادی در غنا که سایر منابع سرمایه ‌ای مانند سرمایه گذاری‌های خارجی، ممکن است کاهش یابند، دیاسپورا برای حمایت از خانواده ‌های خود پول بیشتری ارسال می‌کند. به عنوان مثال، در دوران همه‌ گیری کووید-۱۹، در حالی که بسیاری از اقتصاد های جهانی با افت شدید سرمایه‌ گذاری خارجی مواجه بودند، جریان حواله‌ های ارزی به غنا پایدار ماند. این جریان مالی، به مثابه یک عامل ثبات‌ بخش، اثر نوسانات نامطلوب اقتصادی را تا حد زیادی خنثی می‌ سازد.

تأثیر در سطح خرد و توانمند سازی اقتصادی: در سطح جامعه، این پول مستقیماً به کاهش فقر، افزایش سرمایه‌ گذاری در بخش های آموزشی و بهداشتی و تأمین مالی کسب ‌و کارهای کوچک و متوسط (SMEs) منجر می‌شود. این تأثیر به ویژه در مناطق روستایی که دسترسی به منابع و اعتبارات محدود تر است، ملموس تر می‌باشد. برخلاف وام ‌های بانکی که با بروکراسی و شرایط سخت همراه هستند، این حواله‌ ها سرمایه ‌ای در دسترس و سریع برای تأمین هزینه ‌های تحصیل فرزندان در دانشگاه، پوشش مخارج پزشکی، یا راه ‌اندازی یک کسب ‌و کار کوچک را فراهم می‌ کنند که این امر به طور مستقیم به توانمند سازی اقتصادی در سطح جامعه محلی منجر می‌شود.

چالش هزینه بالای انتقال پول: با وجود تمام مزایا، کارمزد بالای انتقال پول همچنان مانع بزرگ بر سر راه اثر بخشی کامل این حواله ‌ها به شمار می رود. بر اساس گزارش مهاجرت و توسعه بانک جهانی در سال 2023، منطقه جنوب صحرای آفریقا با میانگین هزینه ۷.۹ درصدی برای ارسال ۲۰۰ دلار، همچنان گران ‌ترین منطقه جهان برای ارسال حواله است. این بدان معناست که از هر ۲۰۰ دلاری که یک مهاجر برای خانواده خود ارسال می‌کند، حدود ۱۵.۸ دلار به عنوان کارمزد کسر شده و تنها ۱۸۴.۲ دلار به دست گیرنده می ‌رسد. این رقم، بیش از دو برابر هدف ۳ درصدی توسعه پایدار (SDG) می ‌باشد؛ هدفی جهانی که توسط سازمان ملل متحد برای کاهش نابرابری ‌ها (هدف شماره ۱۰) تعیین شده و بر کاهش هزینه‌ های حواله تا سال ۲۰۳۰ تأکید دارد. این هزینه ‌های بالا، که ناشی از عواملی چون رقابت محدود در بازار و قوانین سختگیرانه است، عملاً بخشی از پولی را که باید به دست خانواده ‌ها برسد، از بین می ‌برد و یکی از بزرگترین چالش ‌های سیاستی در این حوزه محسوب می‌شود.

بخش دوم: ظهور سرمایه‌های هوشمند و ابزارهای نوین مالی

تحلیل مدرن نقش دیاسپورا بر این نکته تأکید دارد که مهم ‌تر از پول، دانش و تخصصی است که همراه وارد کشور می‌شود. اعضای دیاسپورای غنا به طور فزاینده ‌ای از نقش حامی مالی به نقش سرمایه ‌گذار فعال تغییر وضعیت داده ‌اند که در ادامه به آنها اشاره شده است:

سرمایه ‌گذاری هدفمند و ایجاد زنجیره ارزش: این سرمایه‌ گذاری ‌ها عمدتاً در بخش ‌های با بازدهی بالا مانند املاک و مستغلات، گردشگری، فناوری اطلاعات (IT) و کشاورزی مدرن متمرکز شده ‌اند. نهادهایی مانند مرکز حمایت و منابع دیاسپورا (DARC) در غنا به عنوان یک نهاد خدماتی که با هدف تسهیل تعامل و مشارکت جامعه غنایی ‌های مقیم خارج (دیاسپورا) در توسعه این کشور ایجاد شده است، به عنوان یک نقطه تماس واحد عمل می‌کند تا به اعضای دیاسپورا کمک کند تا با برطرف کردن موانع بتوانند از فرصت ‌های موجود در کشورشان بهره ‌مند شوند. این نهاد به طور فعال در تلاش است تا با ارائه اطلاعات و مشاوره‌های مفید، این سرمایه ‌ها را به سمت بخش ‌های مولد هدایت نماید.

انتقال سرمایه انسانی و فناوری (سرمایه هوشمند): یک کارآفرین غنایی که از خارج به وطن باز می‌گردد، علاوه بر انتقال سرمایه مالی، حامل مهارت‌ های مدیریتی نوین، آشنایی با بازارهای جهانی و دسترسی به شبکه ‌های بین‌ المللی است. این سرمایه هوشمند به مراتب ارزشمند تر از انتقال پول است. این افراد با خود فرهنگ کارآفرینی، استاندارد های بین ‌المللی در مدیرت کسب و کار و شیوه ‌های نوین بازاریابی دیجیتال را به ارمغان می‌آورند که به تدریج در اکوسیستم کسب ‌و کارهای داخلی نفوذ می‌کند.

ابزارهای نوین مالی دیاسپورا: دولت ‌ها به طور فزاینده ‌ای به دنبال جذب سرمایه‌های دیاسپورا از طریق ابزارهای مالی ساختار یافته هستند. این رویکرد، منابع مالی پراکنده را برای تأمین مالی پروژه‌ های توسعه ‌ای در بازه بلند مدت بسیج می‌کند.

اوراق قرضه دیاسپورا (Diaspora Bonds): این اوراق، ابزاری برای استقراض مستقیم دولت از شهروندان خود در خارج از کشور است که معمولاً با مبالغ خرد و نرخ بهره پایین ‌تر از اوراق قرضه بین‌ المللی عرضه می‌شود، اما برای دیاسپورا به دلیل انگیزه‌ های میهن‌ پرستانه و نبود گزینه‌ های سرمایه‌ گذاری بهتر، جذابیت دارد.

استفاده از حواله ‌های ارزی به منظور ارتقای رتبه اعتباری: ثبات و حجم بالای حواله‌ های ارزی می‌تواند به بهبود رتبه اعتباری حاکمیتی یک کشور کمک کند. صندوق بین ‌المللی پول (IMF) و بانک جهانی در چارچوب تحلیل پایداری بدهی خود، نقش حواله ‌ها را به رسمیت شناخته ‌اند. علاوه بر این، کشورها می ‌توانند از طریق فرآیندی به نام تأمین مالی مبتنی بر جریان‌های نقدی آتی (Future-Flow Securitization)، از درآمد های آتی حاصل از حواله ‌ها به عنوان وثیقه برای دریافت وام‌ های با نرخ بهره کمتر استفاده کنند. در این میان، کشور هند در جذب حواله‌ های ارزی از دیاسپورای خود پیشرو بوده است، به طوری که از سال ۲۰۰۸ به طور مداوم مقام برتر جهان را داشته و در سال ۲۰۲۴ با جذب بیش از ۱۲۹ میلیارد دلار حواله ارزی، برای سومین سال متوالی این رقم از مرز ۱۰۰ میلیارد دلار گذشته است.

نکته: این فرآیند یک روش نوین تأمین مالی است که در آن دولت ها، جریان ‌های درآمدیآتی خود (مانند حواله‌ های ارزی، درآمد های صادراتی، یا درآمد های حاصل از خدمات) را به ‌عنوان وثیقه قرار داده و از طریق انتشار اوراق بهادار، منابع مالی جذب می‌کند.

بخش سوم: نقش دیاسپورا به عنوان سفیران تجاری و فرهنگی

دیاسپورای غنا نقشی فراتر از یک جامعه مهاجر ایفا کرده و به عنوان یک پل استراتژیک، بازار های داخلی را به اقتصاد جهانی متصل می ‌کند. اعضای این جامعه با درک عمیق از ذائقه، فرهنگ مصرف و قوانین بازار های میزبان، به سفیران تجاری غیر رسمی غنا تبدیل شده ‌اند. این آشنایی مستقیم به آنها این توانایی منحصر به ‌فرد را می ‌بخشد که به مؤثر ترین شکل ممکن، محصولات و خدمات غنا را در عرصه بین ‌المللی معرفی و بازاریابی کنند. این نقش‌ آفرینی، نتایج ارزشمندی را به دنبال دارد که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

توسعه بازارهای صادراتی و برند سازی: اعضای دیاسپورا با ایجاد تقاضا برای محصولات غنایی مانند پارچه سنتی "کِنته"، کره شی (Shea Butter) و صنایع دستی، به ایجاد بازارهای صادراتی کوچک اما پایدار کمک می‌کنند. آنها فراتر از یک مصرف ‌کننده صرف عمل کرده و با راه ‌اندازی کسب ‌و کارهای آنلاین یا فروشگاه‌ های فیزیکی، به توزیع ‌کنندگان و مروجان این محصولات تبدیل می ‌شوند. این فعالیت ‌ها به برند سازی محصولات غنایی در سطح جهانی کمک شایانی می ‌کند.

نکته: پارچه کِنته (Kente) یکی از مشهورترین و نمادین ‌ترین پارچه ‌های سنتی آفریقا است که خاستگاه آن کشور غنا است. این پارچه که به صورت دستی از نوارهای در هم تنیده ابریشم و پنبه بافته می‌شود، شهرت اصلی خود را مدیون الگوهای هندسی پیچیده و رنگ ‌های درخشانش است. مهم ‌ترین ویژگی کنته، معنای نمادین آن است؛ به طوری که هر رنگ و هر طرح در این پارچه، معنای خاصی دارد و می‌تواند مفاهیمی مانند سلطنت (طلایی)، معنویت (آبی)، قدرت، تاریخ یک قوم یا یک ضرب ‌المثل را بیان کند. در گذشته، پوشیدن کنته به پادشاهان و افراد بلند مرتبه محدود بود و در مراسم بسیار مهم استفاده می‌ شد، اما امروزه به نمادی از هویت و افتخار غنایی و آفریقایی در سراسر جهان تبدیل شده است.

توسعه صنعت گردشگری (مطالعه موردی ابتکار فراتر از بازگشت در غنا): ابتکار برنامه "سال بازگشت (Year of Return)" در سال ۲۰۱۹، یک استراتژی هوشمندانه برای استفاده از پتانسیل دیاسپورا بود. موفقیت چشمگیر این طرح تصادفی نبود، بلکه حاصل ترکیبی از روایت ‌پردازی قدرتمند و تسهیل گری بخش دولتی بود. این کمپین که جامعه جهانی آفریقایی ‌تبار را به بازدید از غنا به عنوان "سرزمین اجدادی" دعوت می‌کرد، به طور هوشمندانه با چهارصدمین سالگرد ورود اولین بردگان آفریقایی به ویرجینیای آمریکا که در اوت ۱۶۱۹ همزمان شد و یک بار احساسی و تاریخی عمیق ایجاد کرد. دولت غنا با ارائه تسهیلاتی مانند صدور ویزا در بدو ورود برای شهروندان برخی کشورها در بازه ‌های زمانی مشخص، موانع سفر را به شکل قابل توجهی کاهش داد. این اقدامات با یک کمپین بازاریابی گسترده که شامل دعوت از چهره ‌های سرشناس دیاسپورا استیو هاروی (کمدین و مجری سرشناس تلویزیون آمریکا) و کاردی بی (رپر و ستاره موسیقی آمریکایی و برنده جایزه گرمی) در سال 2019 بود، تکمیل شد و غنا را به یک مقصد جهانی تبدیل کرد.

موفقیت این طرح به حدی بود که دولت غنا آن را به یک پروژه ده ‌ساله (2030-2020) تحت عنوان "فراتر از بازگشت (Beyond the Return)" تبدیل کرد. این پروژه یک گام فراتر از گردشگری صرف است و به دنبال نهادینه‌ سازی رابطه با دیاسپورا در هفت ستون اصلی شامل: تجربه غنا (تداوم گردشگری فرهنگی)، سرمایه ‌گذاری (ایجاد کانال ‌های ویژه برای سرمایه‌ گذاری دیاسپورا)، تعامل دیاسپورا (ایجاد شبکه ‌های پایدار)، جشن غنا (برگزاری رویدادهای فرهنگی)، برند غنا (تقویت جایگاه جهانی کشور)، یادبود (حفظ میراث تاریخی) و بازگشت (تسهیل اقامت و شهروندی) است. این ابتکار بلند مدت به دنبال تبدیل غنا به یک هاب معنوی و سرمایه ‌گذاری برای دیاسپورای جهانی آفریقا است.

نتیجه ‌گیری

تجربه غنا نشان می‌دهد که چگونه یک کشور می‌تواند با نگاهی استراتژیک، دیاسپورای خود را از یک منبع حواله به یک شریک کلیدی توسعه تبدیل کند. آنها دیگر تنها حامیان مالی خانواده ‌های خود نیستند، بلکه سرمایه ‌گذاران، کارآفرینان و سفیران فرهنگی غنا در صحنه جهانی محسوب می‌شوند. موفقیت بلند مدت این مدل به توانایی غنا در کاهش هزینه ‌های انتقال پول و به ‌کارگیری ابزارهای مالی نوآورانه برای جذب سرمایه‌های دیاسپورا بستگی دارد.

منابع:

https://www.worldbank.org/en/topic/migration/brief/remittances-knomad

https://diasporaadvocacygh.org/

https://berlin.mfa.gov.gh/diaspora/

https://www.idiaspora.org/en/contribute/blog-entry/how-clubhouse-connects-ghanaian-diaspora

https://diaspora2030.de/fileadmin/files/Service/Publikationen/Studien_zu_Diaspora-Aktivitaeten_in_Deutschland/giz-2016-en-diasporastudy-ghana.pdf

https://ghana.africandiasporagroup.com/

https://www.oecd.org/en/publications/a-review-of-ghanaian-emigrants_5342a9d4-en.html

https://visitghana.com/beyond-the-return/

https://luanda.mfa.gov.gh/year-of-return-ghana-2019/

https://www.theguardian.com/world/2024/dec/14/ghana-year-return-tourists-prices-africa

https://www.nkenne.com/blog/the-year-of-return-2019-a-success-or-failure