وضعیت انرژی‌های تجدیدپذیر در کشورهای خلیج فارس

رشد چشمگیری به‌ویژه در زمینه انرژی خورشیدی و ذخیره‌سازی باتری‌ها در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس مشاهده می‌شود. پروژه‌های مهمی مانند نیروگاه‌های خورشیدی و سیستم‌های ذخیره‌سازی در امارات و عربستان سعودی در حال اجرا هستند. آنچه در پی می آید گزارش 24 مارس 2025 مؤسسه کشورهای عربی حوزه خلیج فارس در واشنگتن (AGSIW) است.

صادرات برق از بخش پررونق انرژی‌های تجدیدپذیر و باتری در خلیج فارس می‌تواند به یکی از محرک‌های اصلی اقتصاد تبدیل شود، اما محدودیت در اتصال شبکه با کشورهای همسایه مانع از یک جهش اساسی می‌شود.

سه تحول بزرگ در بخش برق

سه تغییر بزرگ در دو سال گذشته در حال دگرگون کردن صنعت برق منطقه خلیج فارس هستند و فرصتی مهم از نظر اقتصادی، زیست‌محیطی و سیاسی ایجاد کرده اند. نخستین تغییر، رشد انرژی‌های تجدیدپذیر همراه با ذخیره‌سازی باتری‌ها است. دومین تغییر، افزایش شدید تقاضای داخلی برای برق است. سومین تغییر، اتصال شبکه برق با کشورهای همسایه، به‌ویژه وضعیت دشواری است که عراق دچار آن شده یا به آن سوق داده شده است. با این حال، در حالی که برخی از کشورهای شورای همکاری خلیج فارس با سرعت پیش می‌روند، نبود همکاری گسترده‌تر و چشم‌اندازی جامع مانع از دستیابی به پیشرفت چشمگیر شده است.

پروژه‌های کلان انرژی خورشیدی و ذخیره‌سازی در امارات

در هفته پایداری ابوظبی در ماه ژانویه، شرکت آب و برق امارات که تأمین برق ابوظبی را بر عهده دارد، از ساخت یک نیروگاه خورشیدی ۵.۲ گیگاواتی همراه با ۱۹ گیگاوات ساعت ظرفیت ذخیره‌سازی باتری خبر داد. این پروژه قادر خواهد بود به‌طور مداوم ۱ گیگاوات برق را در تمام فصول سال، شبانه‌روز تأمین کند. هزینه این برق حدود ۶ سنت در هر کیلووات ساعت برآورد شده است که بسیار ارزان‌تر از انرژی هسته‌ای و حتی قابل‌رقابت با نیروگاه‌های گازی در امارات است. این پیشرفت نشان می‌دهد که در خاورمیانه، انرژی خورشیدی دیگر صرفاً یک منبع متناوب وابسته به نور روز نیست.

در ۱۸ فوریه، اداره برق و آب دبی از پیشرفت فاز هفتم پارک خورشیدی محمد بن راشد خبر داد. این پارک که در حال حاضر ۴.۶۶ گیگاوات ظرفیت دارد، با اضافه شدن ۱.۶ گیگاوات دیگر، از هدف اولیه ۵ گیگاوات تا سال ۲۰۳۰ فراتر خواهد رفت. جالب‌تر اینکه، مانند پروژه ابوظبی، این فاز نیز دارای یک سامانه ذخیره‌سازی بزرگ با ظرفیت ۱ گیگاوات برای شش ساعت ذخیره انرژی است.

اداره برق و آب دبی همچنین قصد دارد تا اواسط ۲۰۲۵ نیروگاه برق‌آبی تلمبه‌ای خود را در کوه‌های منطقه حتا با ظرفیت ۲۵۰ مگاوات تکمیل کند. علاوه بر این، در نوامبر ۲۰۲۴، شرکت فرانسوی EDF اعلام کرد که در حال مذاکره برای ساخت یک نیروگاه برق‌آبی ۵ گیگاواتی در امارت رأس‌الخیمه است.

چشم‌انداز حذف وابستگی به گاز طبیعی

شرکت آب و برق امارات پیش‌بینی کرده که تا سال ۲۰۲۹، اولین “ساعت صفر” خود را تجربه کند؛ یعنی ساعتی که بدون نیاز به گاز طبیعی، کل تقاضای برق را تأمین کند. این اتفاق احتمالاً در اوایل بهار رخ خواهد داد، زمانی که مصرف برق برای تهویه مطبوع پایین است و تولید خورشیدی در اوج خود قرار دارد. در چنین شرایطی، نیروگاه‌های هسته‌ای موجود امارات می‌توانند نیاز باقی‌مانده را تأمین کنند. اما برای تحقق این هدف، ارتقای شبکه‌های برق و سیستم‌های کنترلی ضروری است، و همچنین باید تولید آب شیرین از تولید برق جدا شود، زیرا بخش زیادی از آب‌شیرین‌کن‌های امارات هنوز وابسته به نیروگاه‌های حرارتی گازی هستند.

گسترش ذخیره‌سازی انرژی در خاورمیانه

نصب باتری‌های ذخیره‌ساز انرژی در سراسر خاورمیانه، به‌ویژه در کشورهای پیشرو در انرژی تجدیدپذیر مانند عربستان سعودی، عمان، اردن، اسرائیل و مصر در حال افزایش است. در فوریه ۲۰۲۵، عمان سیاست جدیدی را معرفی کرد که اجازه استفاده مستقل از ذخیره‌سازی برق را می‌دهد. این تحول با افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر ضروری است: عربستان سعودی قصد دارد ظرفیت انرژی تجدیدپذیر خود را در سال ۲۰۲۵ دو برابر کند و از ۶.۶ گیگاوات به ۱۲.۷ گیگاوات برساند، در مسیر رسیدن به ۱۳۰ گیگاوات (معادل نیمی از تولید برق کشور) تا سال ۲۰۳۰.

افزایش مصرف برق در منطقه

رشد انرژی خورشیدی هم‌زمان با افزایش شدید تقاضای برق در منطقه خلیج فارس رخ می‌دهد. پس از چند سال نسبتاً آرام، اکنون مصرف برق جهش چشمگیری داشته است:

• عمان: ۷.۵٪ رشد در سال ۲۰۲۴
• عربستان سعودی: ۶.۱٪ رشد
• دبی: ۵.۴٪ رشد

این افزایش تقاضا عمدتاً به دلیل رشد اقتصادی و جمعیتی، همراه با گرمایش بیشتر آب‌وهوا است. در کنار این روند جهانی، مراکز داده در حال تبدیل شدن به یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان برق هستند. در حال حاضر خودروهای برقی سهم کوچکی از مصرف برق دارند، اما در آینده ممکن است چندین گیگاوات از تقاضای برق را به خود اختصاص دهند.

چالش‌های کربن‌زدایی و بحران برق در کویت

اگرچه ظرفیت نصب‌شده در بیشتر کشورهای خلیج فارس با تقاضا هماهنگ است، اما افزایش سریع مصرف برق تحقق اهداف کاهش کربن و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر را دشوارتر می‌کند. در میان کشورهای GCC، کویت تنها کشوری است که در این مسیر دچار مشکل شده است:

• افزایش ۴.۱٪ در اوج تقاضای برق در ۲۰۲۴ نسبتاً کمتر از همسایگانش بوده، اما ظرفیت تولید نتوانسته همگام شود.
• پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر کویت بسیار محدود هستند و آتش‌سوزی در نیروگاه خورشیدی حرارتی شغیّه در نوامبر ۲۰۲۴ نیز به این مشکلات افزوده است.
• در سال ۲۰۲۴، قطعی‌های مکرر برق رخ داد و سال ۲۰۲۵ احتمالاً اوضاع وخیم‌تر خواهد شد.

چالش‌های اتصال شبکه برق در شورای همکاری خلیج فارس

افزایش ظرفیت اتصال شبکه برق در خلیج فارس

مرجع اتصال شبکه برق شورای همکاری خلیج فارس (GCCIA)، که شبکه‌های برق شش کشور این شورا را به هم متصل می‌کند و امکان تجارت و تبادل برق میان آن‌ها را فراهم می‌آورد، در حال افزایش ظرفیت اتصال خود به کویت تا ۳,۰۰۰ مگاوات است. این نهاد همچنین دو پروژه مهم دیگر را برنامه‌ریزی کرده است:

• افزایش ظرفیت اتصال به امارات متحده عربی از ۲,۴۰۰ مگاوات به ۳,۵۰۰ مگاوات که انتظار می‌رود تا سه‌ماهه اول ۲۰۲۷ تکمیل شود.
• نصب یک خط مستقیم اتصال به عمان با ولتاژ ۴۰۰ کیلوولت، که مکمل اتصال موجود از طریق شبکه امارات (با ولتاژ ۲۲۰ کیلوولت) خواهد بود. این پروژه‌ها باید ظرفیت کلی را افزایش داده و میزان اتلاف انرژی الکتریکی را کاهش دهند.

چالش‌های تجارت برق در خلیج فارس

اما این اقدامات، در مقیاس کلان، تنها گام‌هایی تدریجی محسوب می‌شوند. برای مقایسه، اوج تقاضای برق در کشورهای خلیج فارس در سال ۲۰۲۴ به این شرح بوده است:

• عربستان سعودی: ۷۲.۹ گیگاوات
• امارات متحده عربی: ۳۴ گیگاوات
• کویت: ۱۷.۶۴ گیگاوات
• عمان: ۸.۴ گیگاوات
• قطر (۲۰۲۳): ۹.۸۱ گیگاوات
• بحرین (۲۰۲۳): ۳.۸ گیگاوات

با توجه به این آمار، در حالی که اوج تقاضای برق در بازار شورای همکاری خلیج فارس به حدود ۱۵۰ گیگاوات نزدیک می‌شود، اتصال فعلی شبکه‌های کشورهای عضو تنها ۲٪ از این مقدار را پوشش می‌دهد. این اتصال بیشتر به‌عنوان یک پشتیبان اضطراری کوتاه‌مدت و برای کاهش نیاز هر کشور به حفظ ظرفیت ذخیره داخلی عمل می‌کند، اما امکان انتقال گسترده برق از تولیدکنندگان ارزان‌تر به مصرف‌کنندگانی که مایل به پرداخت هزینه بیشتر هستند را فراهم نمی‌آورد. در سال ۲۰۲۱، تجارت برق در GCC تنها ۰.۱۵٪ از کل تولید منطقه را شامل می‌شد، در حالی که این میزان در اتحادیه اروپا، که دارای یک بازار کاملاً یکپارچه برق است، حدود ۵٪ بود.

نبود بازار مشترک برق در شورای همکاری خلیج فارس

یکی از مشکلات اصلی این است که سیستم اتصال برق GCC بر اساس یک بازار آزاد عمل نمی‌کند. از میان کشورهای عضو، تنها عمان دارای یک بازار برق داخلی است که امکان تجارت برق را فراهم می‌آورد. برخلاف بازار برق اروپا، در خلیج فارس سیگنال‌های قیمت‌گذاری لحظه‌ای برای انتقال برق از یک کشور به کشور دیگر وجود ندارد. به‌جای تعیین قیمت در معاملات، بیشتر مبادلات برق بر اساس مقدار تبادل‌شده انجام می‌شود؛ یعنی کشوری که برق را در یک جهت ارسال می‌کند، همان مقدار را در زمان دیگری از کشور مقابل دریافت می‌کند. با افزایش واردات خالص برق توسط کویت، نیاز به تسویه مالی بیشتر در این معاملات اجتناب‌ناپذیر خواهد شد.

تولید برق و محدودیت‌های تجارت آن در منطقه

همه کشورهای GCC بیشتر وابسته به نیروگاه‌های گازی هستند، درحالی‌که عربستان سعودی و کویت هنوز از سوخت نفتی استفاده می‌کنند (البته این وابستگی رو به کاهش است). همچنین، سهم انرژی خورشیدی در حال افزایش است اما میزان آن متغیر است. برخی استثناهای قابل توجه شامل موارد زیر است:

• رشد انرژی بادی در عربستان و عمان (و تا حدی در امارات، که برنامه‌هایی برای تأسیس نیروگاه‌های بادی فراساحلی در بحرین دارد).
• نیروگاه‌های هسته‌ای امارات، که ممکن است در دهه ۲۰۳۰ با برنامه هسته‌ای عربستان همراه شود.

به دلیل شباهت شرایط جوی، فصل‌ها و مناطق زمانی در کشورهای خلیج فارس، مزایای تجارت برق درون منطقه‌ای محدود شده است.

فرصت‌های افزایش همکاری و یکپارچگی شبکه برق

اتصال گسترده‌تر به کشورهای خارج از GCC می‌تواند ارزش بیشتری ایجاد کند. به‌عنوان‌مثال در مصر، غروب خورشید تقریباً دو ساعت دیرتر از امارات است. این تفاوت زمانی به نیروگاه‌های خورشیدی در غرب اجازه می‌دهد برق مصرف اوج عصرگاهی امارات را در تابستان تأمین کنند، زمانی که مردم از محل کار بازمی‌گردند، کولرها را روشن می‌کنند، چراغ‌ها و تلویزیون‌ها را فعال می‌کنند و شروع به پخت‌وپز می‌کنند. در مقابل، نیروگاه‌های هسته‌ای امارات می‌توانند برق مورد نیاز مصر را در ساعات پایانی شب تأمین کنند، زمانی که میزان مصرف در امارات کاهش می‌یابد.

چالش‌ها و فرصت‌های اتصال شبکه برق خلیج فارس به مصر، اردن و عراق

 پیشرفت در پروژه‌های اتصال برق در منطقه

• کابل برق ۳ گیگاواتی بین عربستان سعودی و مصر که مدت‌ها انتظار آن می‌رفت، اکنون قرار است تا ژوئن ۲۰۲۵ به بهره‌برداری برسد.
• مرجع اتصال شبکه برق شورای همکاری خلیج فارس (GCCIA) در حال بررسی اتصال به مصر و اردن است.
• پروژه‌های برنامه‌ریزی‌شده کابل‌های برق بین مصر-قبرس-یونان و اسرائیل-قبرس-یونان می‌توانند ارتباط میان سیستم‌های GCC، مدیترانه شرقی و اتحادیه اروپا را تقویت کنند.

ارتباط برق شورای همکاری خلیج فارس با عراق

مهم‌ترین پروژه اتصال برق GCC، ارتباط با عراق است:

• ۸ مارس ۲۰۲۵، دولت دونالد ترامپ تصمیم گرفت معافیت عراق برای خرید برق از ایران را تمدید نکند.
• عراق هنوز می‌تواند از ایران گاز دریافت کند، اما به دلیل تحریم‌های بانکی، پرداخت هزینه آن مشکل است.
• صادرات گاز و برق ایران به دلیل نیاز داخلی و مشکلات فنی کاهش یافته است. میانگین صادرات برق ایران به عراق از ۹۰۰ مگاوات در سال ۲۰۲۰ به حدود ۳۵۰ مگاوات در ۲۰۲۳ کاهش یافت.

عراق از پیش با کمبود شدید برق مواجه بود و در تابستان با کسری ۵,۰۰۰ تا ۱۲,۰۰۰ مگاواتی روبه‌رو است. هرچند:

• میزان گاز همراه ذخیره‌شده از تولید نفت بهبود یافته،
• ساخت یک پایانه واردات گاز مایع (احتمالاً با تأمین قطر) در حال انجام است،
• اولین نیروگاه خورشیدی مقیاس بزرگ کشور آغاز به کار کرده است،

اما این اقدامات سال‌ها طول خواهد کشید تا تأثیر محسوسی برجای بگذارند.

اتصال عراق به شبکه برق شورای همکاری خلیج فارس

• عراق به دنبال اتصال برق با اردن، ترکیه و منطقه کردستان بوده، اما این اتصالات هرکدام فقط چند صد مگاوات برق تأمین می‌کنند.

GCC گزینه بهتری برای تأمین برق عراق در مقیاس بزرگ است.

• ۹ اکتبر ۲۰۲۴، بغداد سرانجام توافق‌نامه‌ای برای خرید ۳.۹۴ تراوات ساعت برق در سال از GCCIA امضا کرد که به‌طور متوسط ۴۵۰ مگاوات برق تأمین می‌کند.

مشخصات فنی پروژه اتصال به عراق:

• این اتصال با ولتاژ ۴۰۰ کیلوولت و ظرفیت اولیه ۵۰۰ مگاوات شامل دو خط از ایستگاه الوفرة در کویت به ایستگاه الفاو در بصره خواهد بود.
• پس از تاخیرهای متعدد، اکنون انتظار می‌رود این پروژه تا ماه مه به بهره‌برداری برسد.
• ظرفیت این خط می‌تواند تا ۱,۸۰۰ مگاوات افزایش یابد.
• یک اتصال مستقیم ۱,۰۰۰ مگاواتی دیگر با عربستان سعودی نیز در دست بررسی است.

چالش‌های پیش رو

• این پروژه‌ها در مقایسه با نیازهای عراق اندازه کوچکی دارند.
• افزایش تقاضای تابستانی کویت می‌تواند میزان برقی که به عراق ارسال می‌شود را محدود کند.
• این اتصال، به‌تنهایی، نفوذ سیاسی GCC در بغداد را به میزان قابل توجهی نسبت به ایران افزایش نخواهد داد، زیرا نفوذ ایران چندوجهی و فراتر از تأمین گاز و برق است.

فرصت‌های تجارت برق فراتر از وضعیت کنونی

چشم‌انداز تجارت برق بین GCCIA و عراق، مصر و اردن، همچنان فاصله زیادی با پتانسیل واقعی دارد. صادرات برق از بخش در حال رشد انرژی تجدیدپذیر و ذخیره‌سازی باتری در خلیج فارس می‌تواند به یک محرک کلیدی برای اقتصاد و پایداری تبدیل شود. اکنون زمان آن رسیده که این پیشرفت‌های فناوری در حوزه خورشیدی و ذخیره‌سازی باتری، به استراتژی‌های کلان منطقه‌ای منتقل شوند.

https://agsiw.org/the-reach-of-the-gccs-booming-renewables-sector-exceeds-grasp/

eds