بازار بکر تریلیون دلاری آفریقا در بخش اقتصاد غیررسمی
اندازه اقتصاد غیررسمی آفریقا، بزرگ و وسیع است و بیش از 80 درصد از اشتغال را در این قاره به خود اختصاص داده است. این بخش از اقتصاد در برخی کشورها تا 60 درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) را شامل می‌شود.
میلیون‌ها نفر در آفریقا، از دستفروشان خیابانی در لاگوس گرفته تا صنعتگران در نایروبی و تاجران بازار در حراره، برای امرار معاش به مشاغل غیررسمی متکی هستند. با این حال، علیرغم اندازه و شمول آن، این بخش غیررسمی از اقتصاد عمدتاً در برنامه‌ریزی‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری، نادیده گرفته می‌شود. بیشتر کسب و کارهای غیررسمی‌به دلیل کمبود منابع مالی، موانع نظارتی و دسترسی محدود به بازارهای بزرگتر، با مشکل مواجه هستند.
اقتصاد غیررسمی آفریقا تهدید نیست، بلکه فرصتی با پتانسیل‌های بکر است. استفن چیکوژو (Stephene Chikozho) مدیرعامل شرکت تجارت آفریقا، با طرح دو سوال اساسی «آیا می‌توان دستفروشی‌های خیابانی، صنایع دستی و مشاغل خرد در آفریقا را رسمی و بزرگ کرد؟» و «چگونه آفریقا می‌تواند اقتصاد غیررسمی را در فرآیند اصلی توسعه ادغام کند؟»، لزوم توجه حاکمیت‌ها در آفریقا به اقتصاد غیررسمی و نقش آن در فرآیند توسعه اقتصادی را از زوایای مختلف مورد بررسی و کنکاش قرار داده و با ذکر موارد و مصادیقی موفق در برخی از کشورهای آفریقایی، راه‌حل‌هایی را برای گذار به یک وضعیت باثبات و روبه رشد ارائه کرده است.
در حالی که آفریقا راهی جز رشد اقتصادی و صنعتی شدن ندارد، یک سوال کلیدی مطرح می‌شود: چگونه این بخش تریلیون دلاری را با حفظ انعطاف پذیری و پتانسیل اشتغال زایی آن یکپارچه و رسمی‌کنیم؟ برخلاف شرکت‌های بزرگ، واقعیت بخش غیررسمی این است که فروشندگان خیابانی و صاحبان مشاغل خرد خارج از مقررات دولتی فعالیت می‌کنند. بسیاری از آنها مالیات نمی‌پردازند، فاقد مجوز کسب و کار هستند و به بانک یا تامین اجتماعی دسترسی ندارند. با این حال، مشارکت آنها غیرقابل انکار است. ویژگی‌های اساسی بخش غیررسمی اقتصاد آفریقا عبارتند از:
ایجاد اشتغال: اقتصاد غیررسمی میلیون‌ها نفر به ویژه جوانان و زنان را جذب می‌کند؛ کسانی که معمولا نمی‌توانند شغل رسمی‌پیدا کنند.
دسترسی به مصرف کننده: فروشندگان و کسب و کارهای خرد، کالاها و خدمات مقرون به صرفه را به جمعیت کم درآمد ارائه می‌کنند.
استقامت و پایداری: در طول بحران‌های اقتصادی و زمانی که مشاغل رسمی‌با مشکل مواجه می‌شوند، تاجران غیررسمی، تجارت را زنده نگه می‌دارند. بسیاری از آنها در شرایط نامطمئنی فعالیت می‌کنند و دائماً با اخراج، مزاحمت و نوسانات بازار مواجه هستند. بدون ساختارهای مناسب، تبدیل یک شرکت کوچک به یک تجارت پایدار تقریبا غیرممکن است. یکی از موانع اصلی رسمی‌شدن، بوروکراسی است. فرآیندهای طولانی، پرهزینه و پیچیده ثبت، کسب و کارهای خرد را از دریافت مجوز منصرف می‌کند. در این خصوص دولت‌ها می‌توانند برای کمک به فروشندگان و صنعتگران برای ثبت نام سریع و مقرون به صرفه، مراکز ثبت یک مرحله‌ای را معرفی کنند. نمونه‌هایی مانند سیستم ثبت کسب و کار آنلاین رواندا، که کمتر از 24 ساعت طول می‌کشد، باید در سراسر آفریقا تکرار شوند.
دسترسی به منابع مالی و اعتبار: اکثر مشاغل غیررسمی‌به دلیل نداشتن سابقه اعتباری، وثیقه یا سوابق رسمی نمی‌توانند به وام‌های بانکی دسترسی داشته باشند. بدون سرمایه، افزایش مقیاس یک کسب و کار، رویایی بیش نیست. بانکداری نوین و استفاده از نرم افزاهای بانکی در تلفن‌های هوشمند همراه مانند M-Pesa در کنیا به معامله‌گران کوچک اجازه می‌دهد تا از طریق تلفن‌های خود به وام‌های خرد دسترسی داشته باشند. دولت‌ها و وام دهندگان خصوصی می‌توانند محصولات مالی متناسب با مدل‌های تجاری مبتنی بر پول نقد ایجاد کنند.
فقدان اماکن پایدار: زیرساخت و فضاهای تجاری بسیاری از فروشندگان خیابانی به دلیل فعالیت در مناطق نامشخص با چالش مواجه است. بدون مکان‌های پایدار، تداوم کسب و کار آسیب می‌بیند. در این خصوص نیز شوراهای شهر باید فضاهای تجاری رسمی را برای دستفروشان خیابانی با دسترسی به آب، بهداشت و امنیت تعیین کنند. دولت غنا، مجتمع‌های تجاری (شبیه بازار روزهای پیشرفته) در این کشور ایجاد کرده که در آن تاجران غیررسمی تحت شرایط قانونی فعالیت می‌کنند و در عین حال مالیات می‌دهند.
تحول دیجیتال: جهان در حال رشد، به سمت دیجیتالی شدن در حرکت است و کسب و کارهای غیررسمی را نباید از این مسیر خارج کرد. بسیاری از کسب و کارهای خرد به دلیل فقدان دانش و مهارتهای لازم و نیز فراهم نبودن بسترها، دسترسی محدودی دارند. در این خصوص، سیستم‌های پرداخت دیجیتال مانند Flutterwave و Paga به معامله‌گران غیررسمی امکان می‌دهند بدون پول نقد معامله کنند. پلتفرم‌های تجارت الکترونیک مانند جومیا و کیلیمال به صنعتگران اجازه می‌دهد تا کالاهای خود را فراتر از بازارهای محلی خود بفروشند. همچنین دولت باید به صاحبان مشاغل غیررسمی، مهارتهای دیجیتالی اولیه برای سواد مالی و بازاریابی را آموزش دهد.
مشارکت در تصمیم‌گیری: بخش غیررسمی اغلب در هنگام مباحث سیاستی و تصمیم‌گیری‌های اقتصادی نادیده گرفته می‌شود. لذا دولت‌ها باید انجمن‌های تجاری غیررسمی را در بحث‌های سیاستی مشارکت دهند، زیرا تعامل دولت با این کارآفرینان برای رشد فراگیر اقتصادی بسیار مهم است.
مشوق‌های مالیاتی: مشوق‌های مالیاتی می‌تواند کسب و کارهای خرد را تشویق به رسمی‌شدن کند. به عنوان مثال، عفو مالیاتی مشاغل کوچک آفریقای جنوبی به شرکت‌های غیررسمی‌کمک کرد تا به اقتصاد رسمی تبدیل شوند.
نمونه‌های موفق متعددی در خصوص تبدیل بخش غیررسمی‌به بخش رسمی در اقتصاد آفریقا وجود دارد. برای مثال، در نیجریه Adepeju Jaiyeoba به عنوان یک فروشنده خیابانی شروع به فروش کیت‌های بهداشتی کرد. او از طریق راهنمایی و تامین مالی خرد، تجارت خود را رسمی‌کرد، به یک کارآفرین برنده جوایز تبدیل شد و اکنون محصولات پزشکی خود را در سراسر آفریقا صادر می‌کند. به عنوان مثالی دیگر، رواندا با اختصاص مناطقی خاص با غرفه‌های مقرون به صرفه و گزینه‌های پرداخت دیجیتال، فروشندگان خیابانی را با موفقیت ادغام کرد. این اقدام ضمن تأمین معیشت، درآمدهای مالیاتی این کشور را افزایش داد.
در مجموع می‌توان گفت فروشندگان کوچک می‌توانند از طریق ساده سازی مقررات، گسترش دسترسی مالی، استفاده از ابزارهای دیجیتال و مشارکت دادن سیاست‌گذاران در مباحث سیاستی و تصمیم‌گیری‌های اقتصادی، به شرکت‌های پر رونق تبدیل شوند. به جای جابجایی تجار غیررسمی، باید آنها را توانمند کرد. رسمی‌کردن بخش غیررسمی آفریقا به معنای اجبار آنها به تبعیت نیست، بلکه ایجاد یک سیستم اقتصادی فراگیر که در آن هر کارآفرین، صرف نظر از اندازه و توان مالی، شانس و اقبالی برای رشد داشته باشد.
Author: Stephene Chikozho chief executive officer of Africa Business Inc
https://www.sundaymail.co.zw/20 APR,2025