نگاهی به وضعیت استخراج و تجارت نمک در سنگال

یکی از منابع و ثروتهای طبیعی عظیمی‌که کشورهای دارای نواحی و نوار ساحلی از آن برخوردارند نمک است. این ماده به طور طبیعی در سواحل اقیانوسها، دریاها و دریاچه‌ها وجود دارد.

نمک در دوران پیش از استعمار و حتی دوران استعماری در افریقا یک کالای کمیاب بود و لذا یک تجارت پر رونق در سن لوئی و سایر مناطق سنگال بشمار می رفت. امروزه تقاضا برای این محصول عمدتاً در مناطق شهری افزایش یافته است. بطور کلی، تولید نمک در غرب آفریقا سالانه حدود پانصد هزار تن بر آورد می‌گردد. بزرگترین تولیدکنندگان این منطقه سنگال با حدود سیصد و پنجاه هزار تن و غنا حدودصد هزار تن هستند. در سال 2021 ارزش صادرات نمک تصفیه شده از این منطقه به کشورهای غربی (فرانسه، اسپانیا و ...) و کشورهای شمال آفریقا (الجزایر) بالغ بر 912 میلیارد فرانک سیفا بوده است. حدود 80 درصد نمک تولید شده در سنگال به کشورهای منطقه غرب افریقا صادر می‌شود. بهره برداری و استخراج نمک بیشتر در مناطق کائولاک، کافرین، فاتیک، لاک رز (دریاچه صورتی)، دلتای سالوموگاندیول، حوضچه‌های ناحیه توبه واقع در 15 کیلومتری جنوب سنت لوئی در قسمت پایین دلتای رودخانه سنگال در ساحل شمالی و همچنین در انتهای شمالی منطقه نیایس انجام می‌شود. زمان مطلوب برای استخراج نمک اواخر فصل باران بویژه از ماه نوامبر تا ماه اوت است و وجود آبهای شور در این مناطق بستر مناسبی برای استخراج نمک محسوب می‌شود.

بطور کلی سه روش تولید نمک وجود دارند که عبارتند از :

- تولید نمک در چاله که در این روش آب دریا در چاله‌ها حبس شده و بعد از تبخیر نمک حاصله جمع آوری می‌شود.

- وجود موج های دریایی که مقادیر نمک را با خود به ساحل برده و بعد از جزر نمک بجا مانده جمع آوری می‌گردد.

-روش های صنعتی جمع آوری و فراوری نمک

دو روش نخست روشهای سنتی جمع آوری نمک هستند. تولیدکنندگان سنتی بدلیل نبود منابع مالی توان خرید لوازم و تجهیزات لازم برای استخراج و جمع آوری نمک را ندارند و مجبور هستند نمک تولیدی را در اختیار کارخانه‌های فرآوری قرار دهند. کارخانه‌های صنعتی زیر ساختهای مورد نیاز را در اختیار دارند که شامل واحدهای خشک کردن و شستن نمک هستند. در کائولاک و فاتیک اینگونه کارخانه‌ها هر کدام سالانه ظرفیت تولید 150 هزار تن نمک را دارند. تولید کنندگان سنتی نیز با ایجاد شرکتهای تعاونی محلی اقدام به تجاری سازی در این زمینه کرده اند.

بطور کلی، منابع و ذخایر نمک در سنگال عبارتند از :

1. دریا: نمک دریا از طریق تبخیر در حوضه‌ها برداشت می‌شود. همچنین باتلاق ها و تالابهای نمکی در مناطق کائولاک و فاتیک حاصل از ورود آب دریا.
2. معادن نمک: معادن نمک زیرزمینی حاصل از خشک شدن دریاها یا مدفون شدن لایه‌های نمک در کف دریاچه‌ها (مانند دریاچه صورتی یا لاک رز). در این مناطق این لایه‌ها به اندازه کافی ضخیم است که بتوان آن را به عنوان سنگ معدن استخراج کرد.
3. منابع آب نمک: استخراج نمک پس از تبخیر و تعرق آب های حاوی نمک در دوره‌های با گرمای زیاد صورت می‌گیرد. این منابع بیشتر در منطقه گاندیول در شمال سنگال قرار دارد.
4. نمک حاوی پتاس: در تناژهای زیاد تولید می‌شود. سالانه فقط 10 درصد برای مصارف خانگی و 90 درصد برای مصارف صنعتی به اروپا صادر می‌گردد. این نوع نمک برای برف روبی نیز کاربرد دارد.
5. نمک سالین: آبی که در باتلاق‌های نمکی جمع شده چند روز و تحت تأثیر آفتاب، باد و گرما تبخیر می‌شود و بعد این نوع نمک تولید می‌شود.

در ضمن برداشت نمک به دو صورت دستی (انباشتن و جمع آوری به صورت دستی و با استفاده از بیل) و صنعتی (با استفاده از تیلرهای برقی)  انجام می‌شود.

دریاچه صورتی (لاک رز) با نام اصلی لاک رتبا در 40 کیلومتری شمال شرقی پایتخت سنگال واقع شده است و یکی از منابع غنی نمک در سنگال می‌باشد. رنگ صورتی این دریاچه بواسطه جلبکی ایجاد می‌شود که رنگدانه ای تولید می‌کند تا به جذب نور کمک کند. این رنگ به ویژه در فصل خشک قابل مشاهده می‌باشد و در فصل بارندگی کمتر دیده می‌شود. دریاچه صورتی به دلیل ویژگی منحصر به فرد خود و به علت تغییر رنگ صورتی آن در دنیا شناخته و در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. این دریاچه تنها یک جاذبه توریستی نیست بلکه حاوی مقادیر قابل توجهی ذخایر نمک ( حدود 40 درصد ) می‌باشد. استخراج نمک باعث ایجاد اشتغال برای کارگران محلی شده و محل درآمدی از نظر گردشگری برای دولت فراهم کرده است.در سال 1975 استخراج نمک از این دریاچه شروع شد. از دریاچه مزبور سالانه 24 هزار تن نمک استخراج می‌شود و بیش از 1000 فرصت شغلی برای افراد بومی ایجاد گردیده است. البته کارگران در فصل بارندگی با چالش های زیادی روبرو هستند. در این حال، مقادیر نمک کاهش می‌یابد و کارگران مجبورند برای استخراج نمک بیشتر تلاش کنند. برخی از آنها در این مدت فقط 35 دلار در روز درآمد دارند در حالیکه درآمد این افراد در فصول خشک 100 الی 300 دلار در روز می‌باشد. در حال حاضر این دریاچه امروزه که بین سه تا شش متر عمق دارد بواسطه بارش های شدید طی ماههای آوریل تا ژوئن گذشته ذخایر نمک بسیار رقیق شده است که مورد استفاده تجاری نیست. همچنین وجود آلودگی، اکوسیستم و بالطبع ذخایر نمک موجود در آن را با خطر جدی مواجه کرده است. در این رابطه افزایش ناگهانی حجم آب دریاچه در ماه آگوست حدود 7000 تن نمک از قبل استخراج شده را با خود برده که زیان مالی در حدود 235000 دلار را برای کارگران بومی‌بهمراه داشته است. در حال حاضر 3000 خانواده ساکن در این منطقه که از تجارت نمک ارتزاق می‌کنند با کاهش درآمد مواجه شده اند. اکنون که عمق آب افزایش یافته و نمک رقیق شده است استخراج نمک به طور سنتی غیرممکن است. افراد بومی نیز بدلیل کمبود در آمد قدرت خرید دستگاههای جدید برای استخراج ، جمع آوری و استحصال نمک را ندارند. از سوی دیگر شوری دریاچه که در اثر بارشهای فراوان به میزان قابل توجهی کاهش یافته باعث کم رنگ شدن دریاچه و کاهش گردشگران ورودی به این منطقه که برای دیدن دریاچه به این منطقه سفر می‌کردند، شده است. در نهایت وضعیت مزبور رکود این صنعت را موجب شده و باعث عدم رونق کسب و کار اهالی گردیده است.

منطقه کائولاک با دارا بودن 37 کیلومتر نوار ساحلی از دیگر مناطق مهم تولید و استخراج نمک در سنگال محسوب می‌گردد. این منطقه حوزه اصلی تولید نمک است و بخش اصلی سالوم نیز یکی از منابع مهم تامین نمک‌ در سنگال بشمار می رود. این منطقه از باتلاق های نمکی متعددی تشکیل شده است که از کائولاک تا فاتیک را در بر می‌گیرد. نمک تولید شده مطابق با استانداردهای بین المللی در کارخانه نمک کائولاک ید دار می‌شود و به کشورهای ساحل عاج، مالی، نیجریه، کامرون، بورکینافاسو و بنین صادر می‌گردد.

در طول 1750 کیلومتر نوار ساحلی در سنگال دو شرکت SNSS و SELSIN در این منطقه با دارا بودن 230 هکتار محل ذخیره حدود 300 هزار تن در سال نمک تولید می نمایند. از سوی دیگر کارخانه نمک افریقا SELDAF در سال 2020 در منطقه فاتیک توسط کارفرمایان سنگالی و با همکاری چین با ظرفیت 150 هزار تن ایجاد شده است. این کارخانه پس از خرید نمک از تولیدکنندگان نسبت به شستن و بسته بندی نمک ید دار و توزیع در سوپرماکتها اقدام می‌کند. چینی‌ها در زمینه تامین لوازم و تجهیزات و نیز آموزش کارگران سنگالی به مدت 2 سال همکاری می‌کنند و سپس تکنیسین‌های سنگالی جایگزین آنها می‌شوند. نمک تولیدی این کارخانه نه تنها در سنگال بلکه در منطقه غرب افریقا به فروش می رسد. با این وجود، کارخانه با مشکل مواد اولیه روبرو است. موانع صادراتی نیز مزید بر علت است. برغم اینکه تقاضا از کشورهای مالی و بورکینافاسو وجود دارد ولی فعلاً کارخانه فقط قادر به پوشش بازار داخلی است. در این راستا اخیراً تفاهم نامه خرید بین تعاونی‌های محلی تولید نمک و این کارخانه به امضا رسیده که بر اساس ان ماهانه 20 هزار تن نمک جمع آوری و در اختیار کارخانه قرار گیرد.

در کارخانه نمک کائولاک این ماده در سه سطح تولید می‌شود که عبارتند از:

- نمک برای استفاده زنان خانه دار.

- نمک ریز مورد استفاده نانوایان.

- نمک بلورین و کریستال که به طور کلی به بورکینافاسو صادر می‌شود.

بطور کلی در این مناطق نمک در کف دریاچه‌ها و سواحل ته نشین می‌شود و افراد بومی‌با چنگک های مخصوص آنرا جمع آوری می نمایند و سپس با بیل هایی درون قایق قرار می دهند. نمک تولید شده بدین صورت اغلب برای کارخانه‌های کنسرو ماهی به کشورهای همسایه صادر می‌شود. با این حال، امروزه تولید نمک یدداردر دریاچه صورتی یا لاک رز با محدودیت های خاصی روبرو که جمله می‌توان به ناکافی بودن نظارت بر تولیدکنندگان، کمبود مواد اولیه ید و کمبود کیسه‌های بسته بندی مطابق با استانداردهای مواد غذایی اشاره نمود.

مشکلات عمده تولید نمک در سنگال عبارتند از :

-کمبود ماده اولیه ید برای افزودن به نمک با هدف مبارزه با بیماری گواتر

- قرار نداشتن تجارت نمک تحت پوشش هیچ وزارتخانه ای در سنگال: این بخش دارای متولی خاصی نمی‌باشد و لذا تولید کنندگان حامی مشخصی ندارند. 

- وجود تغییرات و نوسانات آب و هوایی بگونه ایکه در اثر وقوع بارانهای موسمی ذخایر نمک به دریا سرازیر شده و از بین می رود. در این خصوص تولید کنندگان خواستار کمک برای احداث چاله‌های سیمانی برای حفظ و نگهداری نمک هستند.

- با توجه به اینکه اکثر شاغلین در حوزه تولید نمک را زنان تشکیل می دهند عدم وجود ساختاری منسجم برای حمایت از این افراد مزید بر علت شده است.

یکی از مشکلاتی که تولیدکنندگان نمک با آن روبرو هستند حجم زیاد تولید و عدم وجود مشتری است. از سوی دیگر تولید کنندگان سنتی هر تن نمک را 20 هزار فرانک سیفا می فروشند در حالیکه تولید کنندگان صنعتی قادر هستند هر تن نمک تصفیه شده را 50 هزار فرانک سیفا بفروش رسانند که این امر بدلیل عدم وجود منابع مالی برای خرید لوازم و تجهیزات مورد لزوم توسط فعالان در بخش سنتی است. . اصولاً مشکلات فرآروی تولید کنندگان نمک در سنگال، فقدان مکانهای مناسب برای تولید نمک، لوازم و ابزارآلات تولید، بازار فروش و هزینه‌های بالای حمل و نقل می‌باشند.