گزارش مرکز خلع سلاح و عدم اشاعه وین
اینستکس: تغییر دهنده بازی
مرکز خلع سلاح و عدم اشاعه وین با انتشار گزارشی تحت عنوان "اینستکس: تغییر دهنده بازی"، ضمن بررسی فرآیند شکل گیری، اهداف و انتظارات طرفین از سازوکار مالی "اینستکس"، به ارزیابی نکات مثبت و منفی و پیشنهادهای ارائه شده برای اصلاح آن پرداخته است. در این گزارش، با اشاره به اینکه این سازوکار تا زمان پایان این گزارش (دسامبر 2019) عملا اجرایی نشده و نتوانسته توقعات ایران را برآورده کند، با این حال، در مقابل یک ابزار سیاسی خوب برای اروپایی‌ها جهت تأخیر در از سرگیری برنامه هسته ای ایران بوده است. در این گزارش تئوری بودن، چند ملیتی بودن و در نهایت داشتن ماهیت تهاترگونه کالا به جای ماهیت بانکی نوین را سه علت اصلی اجرایی نشدن این سازوکار دانسته و در نهایت با اشاره به مواضع مقامات اروپایی و برخی کارشناسان، احتمال معامله کالاهای تحت تحریم آمریکا مانند نفت را ناممکن و در خوش بینانه ترین حالت، تبادل کالاهای انسان دوستانه را ذیل این سازوکار ممکن دانسته است.
برگردان این گزارش برای آگاهی مخاطبین در پی خواهد آمد . بدیهی است مسئولیت نظرات و اخبار ارائه شده در این گزارش بر عهده نویسندگان آن می باشد .
این گزارش در ابتدا با اشاره به اینکه اینستکس صرفا بر تجارت کالاهای انسان دوستانه که ذیل تحریم آمریکا نیستند متمرکز شده، این سوال را مطرح کرده که اصلا چرا برای انجام چنین تجارت قانونی و مشروعی می‌بایست یک ساز و کار جداگانه طراحی شود و پاسخ را اثرات تحریم های طولانی مدت آمریکا بر ایران دانسته که همین موضوع باعث نگرانی و بی رغبتی بانک های اروپایی برای تعامل با ایران به دلیل ترس از "تحریم های غیرمنطقی و بدون دلیل آمریکا" شده است. لذا عدم تضمین دولت های اروپایی به بانک ها جهت مصون ماندن از تحریم های آمریکا و قصور دولت های اروپایی در متقاعد نمودن بانک ها جهت تعامل بدون عواقب با ایران را سبب شکل گیری اینستکس دانسته است.
گزارش مذکور در ادامه توضیحاتی در مورد عملکرد و هدف از ایجاد اینستکس ارائه داده و نوشته است: هدف از ایجاد اینستکس پرهیز از تراکنش مستقیم بین ایران و اروپا بوده و با ایجاد یک ساز و کار قرینه به نام STFI، عملیات تجارت کالا و تبادل پول میان کمپانی‌های ایرانی و اروپایی صورت می‌گرفت. اینستکس به عنوان طرف سوم، عملیات پرداخت و توزیع را در صورت خرید کالای ایرانی توسط کمپانی‌های اروپایی را انجام می داد. این مدل به عنوان ابتکاری از سوی E3 ( کشورهای آلمان ، فرانسه و انگلیس ) در یک همکاری مشترک با ایران ایجاد شد.
طبق این گزارش، با توجه به عدم عملیاتی شدن این سازوکار تا به امروز، لذا هیچ ارزیابی در این خصوص نمی‌توان ارائه نمود و فقط می‌توان بر اساس انتظارات متقابل این ارزیابی را انجام داد. بر همین اساس، هدف اصلی اروپا از اینستکس کاهش پیامدهای منفی خروج آمریکا از برجام و در واقع ادامه تعامل با ایران و نه تقابل با این کشور بود. مقامات اروپایی نیز تلویحا تائید کردند که هدف از اینستکس در درجه اول یک ژست سیاسی بوده تا نشان دهند به دنبال حفظ برجام هستند و قرار نبوده تغییر خاصی در شرایط داشته باشد. با این حال، نگاه ایران به اینستکس متفاوت بود و از اروپایی‌ها انتظار محقق نمودن 11 تعهد مندرج در متن توافق این سازوکار از جمله تجارت نفت را داشتند. اهداف اعلامی اینستکس از سوی اروپایی‌ها این حس را به ایران داده بود که این سازوکار قرار است مشکلات اقتصادی ناشی از تحریم ها را حل کند. با این حال، مزایای برآمده از این سازوکار بسیار دورتر از انتظارات طرفین بوده و تا تاریخ پایان این گزارش (دسامبر 2019) دستاوردهای آن صفر بوده است. لازم به ذکر است که چند تعامل در این سامانه به ثبت رسیده ولی به علت مشکلات جابجایی مالی معلق مانده اند که البته به گفته وزیر خارجه روسیه میزان این تعاملات نیز ناچیز بود.
با مقایسه نتایج اینستکس در عمل با آنچه که توسط اروپا وعده داده شده بود و ایران انتظار آن را داشت، کاملا واضح است که این مکانیزم با اهدافی که برای آن تعریف شده بود، بسیار فاصله دارد. با این حال، ایران اعلام نموده است که از سرگیری فعالیت های هسته ای ربطی به عدم اجرایی نشدن اینستکس ندارد.
قصور و نواقص اینستکس از نظر این گزارش، اول تئوریکال بودن این سازوکار است که به دلیل عدم پرداخت از سوی کمپانی‌های اروپایی، باعث می‌شود که تعادل میان اینستکس و STFI برقرار نشده و در نتیجه ایران نتواند از این طریق پول کالاهای وارداتی را پرداخت کند. لذا همین امر باعث می‌گردد تا صادرکنندگان اروپایی نیز از طریق این مکانیزم با ایران تعامل نکنند. دومین عیب اینستکس این است که فی نفسه ناکارآمد میباشد. اینستکس چیزی شبیه به رویه منسوخ تهاتر کالا میباشد (البته با کمی تغییر). اینستکس به نوعی تبادل کالا به کالا است و شباهت اندکی به سازوکارهای سیستم های تراکنش مالی بانکی پیشرفته که از طریق آن خطوط اعتبار ایجاد و جابجایی پول صورت می‌گیرد، دارد.
سومین اشکال این است که شخصیت چند ملیتی این سازوکار، مانع عملکرد آن شده است. با توجه به اینکه هم اکنون 10 کشور اروپایی عضو این سازوکار بوده و از طرف دیگر بسیاری از کمپانی‌های اروپایی بخشی از فعالیت اصلی آنها در آمریکا است، ترس از تحریم های آمریکا، مشارکت در این سازوکار را سخت نموده است. ایجاد اجماع بر سر یک تعامل میان تعداد زیادی از شرکای مالی، مشکل میباشد. اینستکس نمی‌تواند از این قصور با توجه به اینکه خود بر پایه چندجانبه گرایی ایجاد شده، فرار کند.
با وجود این اشکالات، برخی ابتکارات و مباحث مطرح شده تا نواقص آن را برطرف و دامنه این سازوکار را گسترده تر نماید. یکی از راهکارهای پیشنهادی، تامین مالی این مکانیزم است تا بتواند مشکل عدم تعادل در تجارت دو طرفه را حل کند. اگر بتوان از طریقی به این سیستم پول تزریق نمود و یا پرداخت های صادرکنندگان تضمین گردد، کمپانی‌ها می‌توانند از این طریق کالا به ایران صادر کنند. در همین راستا، رئیس جمهور فرانسه پیشنهاد ایجاد خط اعتباری 15 میلیارد دلاری برای خرید تضمینی نفت ایران نمود؛ چراکه خطوط اعتباری مشمول تحریم نیستند. با این حال، ایجاد این اعتبار مشروط به تأئید آمریکا شد، که متاسفانه این پیشنهاد با مخالفت آمریکایی‌ها مواجه شد. همین موضوع نیز سبب دلخوری ایرانی‌ها گردید. یکی از پیشنهادهای دیگر، تزریق مبلغ قابل توجه حق پرواز ایرلاین‌های اروپایی بر آسمان ایران به اینستکس بود تا از آن طریق به صادر کنندگان اروپایی پرداخت شود. این موضوع کماکان در دست بررسی و تا زمان انتشار این گزارش، به نتیجه ملموسی نرسیده است.
علاوه بر ایجاد بالانس، افزایش کشورهای سهامدار اینستکس از دیگر راهکارهای پیشنهادی برای اصلاح این سازوکار میباشد. مسئول وقت سیاست خارجی اتحادیه اروپا اعلام نمود که کشورهای غیر عضو اینستکس می‌توانند به این ساز و کار بپیوندند. از طرف دیگر، برخی کشورهای غیراروپایی نیز اعلام نمودند که به این سازوکار می‌پیوندند. علیرغم اعلام تمایل ترکیه، روسیه، هند و چین برای پیوستن به اینستکس، کماکان هیچ برنامه برای این کشورها جهت پیوستن وجود ندارد. به هر حال، این دسته از کشور ها نیز قبل از پیوستن رویکرد "صبرکردن و دیدن (wait and see approach)" را در پیش خواهند گرفت و منتظر واکنش آمریکا به اولین تراکنش انجام شده ذیل اینستکس خواهند نشست.
این گزارش، توسعه جغرافیای کشورهای عضو اینستکس را سودمند دانسته است؛ اگر چه عنوان داشته تأثیر قابل توجهی در عملکرد سازوکار ندارد، در هر صورت، ارزش اینستکس را در چشم ایران بالا می‌برد. با این حال، اعلام اخیر شش کشور اروپایی برای پیوستن به اینستکس با استقبال نه چندان گرم ایران مواجه شد، چراکه این شش کشور در بیاینه الحاق خود، مشارکت خود را مشروط به پایبندی کامل ایران به برجام نمودند.
موضوع دیگر مورد بحث این است که اینستکس ممکن است شامل مواردی شود که تحت تحریم هستند؛ مانند نفت که مهمترین منبع درآمد ایران است. عملی شدن تجارت نفت ایران ذیل اینستکس نیز در همان زمان مبهم بود؛ حتی موگیرینی که خود از این موضوع استقبال نمود، محقق شدن آن را در هاله ای از ابهام گذاشت. همچنین هیچ یک از مقامات مصاحبه شونده در آن زمان نسبت به تحقق این موضوع خوش بین نبودند. عدم توانایی این سازوکار در تجارت کالاهای غیرتحریمی و انسان دوستانه، تکلیف سایر کالاها را در آینده مشخص نموده است.
طبق این گزارش، در صورتی که اروپا بخواهد کالاهای تحریمی آمریکا را با ایران مبادله کند، بایستی خود را آماده جنگ تحریم ها با ایالات متحده کند. علت اینکه که اروپایی‌ها هنوز به طور علنی درخصوص تجارت نفت با ایران صحبت می‌کنند این است که ایرانی‌ها متوجه تهدید پیش روی اروپایی‌ها در صورت تجارت نفت با ایران شوند.
توسعه دامنه کالاها ذیل اینستکس هم اکنون در دستور کار نیست و تمرکز کنونی بر روی تکمیل و نهایی نمودن اولین تراکنش میباشد. توسعه تجارت به کالاهای غیر انسان دوستانه در زمان کنونی چالش برانگیز خواهد بود. این مسئله همچنین باعث می‌شود تا کشورهایی که در حال بررسی پیوستن به این سازوکار هستند نیز، به دلیل ترس از تحریم های آمریکا، از تصمیم خود منصرف شوند. برخی کارشناسان معتقدند که تجارت نفت هرگز در دستور کار اینستکس قرار نخواهد گرفت.
بر همین اساس، آلمانی‌ها اعلام داشته اند که بحث بر سر اصلاح اینستکس تا زمانی که این سازوکار ایجاد نشده، بیهوده است. زمانی که یک ساز و کار ایجاد و نهایی شد، آنوقت می‌توان بر سر اصلاح آن بحث نمود. لذا تا زمان انجام اولین عملیات موفقیت آمیز، نمی‌توان اینستکس را ایجاد شده دانست. به نظر می رسد که ایده‌های خلاقانه برای اجرایی نمودن اینستکس کم باشند. برخی کارشناسان مانند ریچارد نفیو نیز اینستکس را تمام شده می دانند، چراکه مأموریت آن، انجام امر غیر ممکنی است.